مدیریت ساخت به چه معناست؟ معرفی حرفه مدیریت ساخت (CM)

اگرچه مدیریت ساخت دارای تاریخچه‌ای با قدمت طولانی است، اما مفهوم مدیریت ساخت (Construction management) برای اولین بار در سال 1970 و به دلیل وجود پیچیدگی‌های فراوان صنعت ساخت و عدم بازدهی مناسب سیستم سنتی طرح، مناقصه و ساخت (DBB) مطرح شد. با افزایش پیچیدگی‌ها، دعاوی قضایی و سایر ریسک‌های موجود در پروژه‌ها، مدیر ساخت، به عنوان تخصصی برای پر کردن شکاف بین طرفین درگیر در پروژه (کارفرما، پیمانکار و طراح) معرفی شد. در نهایت در سال 1986 و به طور رسمی، اولین استاندارد مدیریت ساخت، توسط انجمن مدیریت ساخت آمریکا (CMAA) منتشر شد و توسعه زیادی در تعریف رشته مدیریت ساخت در دانشگاه‌های مختلف ایجاد گردید. قابل ذکر است که این استاندارد هر چند سال یکبار بروز رسانی گردیده و آخرین نسخه استاندارد مدیریت ساخت در سال 2021 منتشر شده است. استانداردی که به لحاظ قدمت و نسخ منتشر شده رتبه بالاتری را به نسبت PMBOK ثبت نموده و از سال 1986 تا 2021 در 9 نسخه منتشر شده است (شکل 1).
لازم به ذکر است مشابه با سال 1970 در آمریکا، در کشورمان به‌رغم چندین دهه تلاش برای بهبود وضعیت حاکم بر پروژه‌ها، هنوز با کاستی‌ها و معضلات چشمگیری روبه‌رو هستیم. تلاش برای ایجاد عاملی تخصصی در پروژه‌ها در قالب‌های متفاوتی بروز کرده و عناوینی نظیر مدیریت پیمان، مدیریت طرح و پیمانِ مدیریت به خود گرفته است، بااین‌حال شناخت ناکافی از ساختار ایجادشده در کشورهای انگلستان و آمریکا و الگوبرداری ناقص از آن باعث شده است رویکرد مدیریت ساخت در ایران به‌درستی شکل نگیرد و زبان مشترک و استاندارد و ساختاری اصولی نداشته باشد.
انتشارات مهندسی و مدیریت ساخت علوی‌پور با شناسایی این ضعف بنیادین در ایران عزیزمان و در راستای ایجاد زبان مشترک و ساختاری اصولی در کشور اقدام به انتشار اولین استاندارد مدیریت ساخت ایران به‌صورت ترجمه و تألیف و بر اساس استاندارد مدیریت ساخت انجمن مدیریت ساخت آمریکا و با درنظرگرفتن وضعیت پروژه‌های کشورمان کرده است.

حال که با دلیل ایجاد مفهوم مدیریت ساخت آشنا شدیم بهتر است در ادامه به تعریف مدیر ساخت بپردازیم. اما اگر با مدیریت ساخت آشنا نیستید، قبل از خواندن این مقاله، مطالب زیر را به ترتیب مطالعه نمایید:
الف- مقدمه‌ای بر تاریخچه پیدایش مدیریت ساخت
ب- انجمن مدیریت ساخت آمریکا (CMAA)
ج- رشته مدیریت ساخت
د- تفاوت مدیر ساخت با مدیر عمومی پروژه
ه- وظایف مدیر ساخت
و- مقایسه مدرک مدیریت ساخت CCM با مدرک مدیریت پروژه PMP

شکل 1. مقایسه نسخه‌های منتشر شده توسط انجمن مدیریت ساخت آمریکا (CMAA) و موسسه مدیریت پروژه آمریکا (PMI) 

یک مدیر ساخت (CM)، دانش، تجربه و منابع تخصصی‌ای را در اختیار کارفرما قرار می‌دهد تا از پیچیدگی‌های یک پروژه ساخت بکاهد. مدیر ساخت (CM)، با دانش و تخصص مدیریتی خود در صنعت ساخت، برای مدیریت کیفیت، هزینه، زمان‌بندی، محدوده و ریسک‌های مرتبط با طراحی و ساخت ارزش افزوده زیادی ایجاد نموده تا به کارفرما در دستیابی به اهداف خود کمک کند. امروزه استفاده از دانش، تجربه و تخصص مدیر ساخت به عنوان ابزاری موثر و کارآمد برای دستیابی به تحویل موفق پروژه‌های ساخت، تحت هر قالب قراردادی شناخته شده است. در واقع، مدیران ساخت (CM)، می‌توانند در انواع روش‌های اجرا و تحویل پروژه (Project Delivery Systems) و در تمام فازهای پروژه مورد استفاده قرار بگیرند.
برای اجرای پروژه مسائل زیادی وجود دارد که اصولا در اکثر مواقع کارفرما به آن‌ها اشرافی نداشته و به همین دلیل است که حضور یک عامل جدید مانند CM که بتواند از ابتدای پروژه و در فاز قبل از طراحی (Pre-Design) اضافه گردیده و دانش فنی نیز داشته باشد، برای موفقیت پروژه حیاتی است. مدیر ساختی (CM) که تنها مدیر فاز اجرا نبوده و می‌تواند از ابتدا تا انتهای پروژه و حتی در فاز بهره برداری در کنار کارفرما اقدام به ارائه خدمات نماید. تعریفی که توسط انجمن مدیریت ساخت آمریکا (CMAA) ارائه گردیده و با بسیاری از باورهای متخصصان امر در کشورهای مختلف متفاوت است.

1. انتخاب روش اجرا توسط کافرما

به طور کلی، کارفرما به جهت انتخاب روش اجرا و همچنین استفاده از خدمات مدیر ساخت (CM)، باید به موارد متعددی توجه نماید. برخی از این موارد عبارتند از:
الف- نیازهای زمانی پروژه: آیا پروژه باید سریع اجرا شود؟ آیا برنامه‎‌ریزی تحت تأثیر اثرات بیرونی قرار خواهد گرفت؟ آیا اجرای برنامه زمانی با ملاحظات جریان نقدینگی، زمان طولانی‌تری خواهد داشت؟
ب- نیازهای پروژه برای انعطاف پذیری: چه مقدار تغییر در طول پروژه مورد نیاز خواهد بود؟ چه مقدار از پروژه به طور کامل توسط کارفرما و طراح قبل از ساخت آن تعریف می‌شود؟ کارفرما به چه میزان بر طراحی و ساخت تأثیر خواهد گذاشت؟
پ- نیازهای خدمات پیش از ساخت (Pre-Construction): کارفرما در تعریف و برنامه‌ریزی پروژه با توجه به کیفیت و ایمنی و با توجه به هزینه در مقابل محدوده و زمان، به چه میزان به کمک نیاز دارد؟
ت- تعامل در فرایند طراحی: کارفرما تا چه حد فرآیند طراحی و اثرات هزینه و هم‌چنین تصمیمات اتخاذ شده در طول توسعه طراحی را درک می کند؟ فرآیند طراحی برای پروژه چه میزان پیچیدگی ایجاد می‌نماید؟
ث- محدودیت های مالی: تامین مالی پروژه چگونه است؟ چگونه تامین مالی بر برنامه‌ریزی، نوع قرارداد، ریسک، ادعا و سایر الزامات و شرایط پروژه تاثیر می‌گذارد؟

2. عوامل اجرایی در پروژه‌های صنعت ساخت

با گذشت زمان و با هدف بهبود شرایط پروژه‌های صنعت ساخت، افرادی با مسئولیت‌های متفاوت پا به این صنعت گذاشته‌اند. تمامی این طرفین با یک هدف کلی مشترک در کنار یکدیگر به اجرای پروژه‌ها خواهند پرداخت. مدیر ساخت (CM) را می‌توان یکی از تازه‌ترین عناوین شغلی دانست که نقش به‌سزایی در موفقیت پروژه‌های صنعت ساخت دارد. در ادامه به معرفی بعضی از عوامل اثرگذار در اجرای پروژه های صنعت ساخت میپردازیم.
الف- کارفرما: سازمان خصوصی یا دولتی که در نهایت مسئول اجرای صحیح پروژه است.
ب- مدیر ساخت و ساز (CM): مدیر ساخت خدمات تخصصی در زمینه‌های مدیریت پروژه، فنی و اجرایی به کارفرما ارائه می‌دهد. مدیر ساخت مسئول توسعه برنامه مدیریتی است که بتواند فعالیت طرفین حاضر را کنترل نموده و اقداماتی را که باعث بروز انحراف در پروژه می‌شود، شناسایی نماید. مدیر ساخت می‌تواند یک شرکت، تیمی از چندین شرکت و یا یک فرد باشد.
پ- طراحان: طراحان توسط کارفرما برای ارائه خدمات طراحی و مهندسی استخدام می‌شوند. در حالی که طراحان می‌توانند به صورت قراردادی در قبال کارفرما مسئول باشند، باید فعالیت و پیشرفت‌های خود را به مدیر ساخت گزارش نموده و مدیر ساخت باید این موارد را برای انطباق با محدوده و بودجه پروژه کنترل نماید.
ت- سایر مشاوران: ارائه‌دهندگان خدمات تخصصی مانند شرکت‌های مهندسی ژئوتکنیک، مهندسین محیط زیست، مشاوران مجوزدهی و غیره که توسط کارفرما در پشتیبانی از پروژه به کار گرفته می شوند. فعالیت‌های آن‌ها توسط مدیر ساخت هماهنگ و کنترل می‌شود.
ث- پیمانکار: سازمان یا فردی که مسئولیت اجرای کار را بر اساس نقشه‌ها، مشخصات و اسناد قراردادی، تامین و کنترل نیروی کار، مواد، تجهیزات و پیمانکاران فرعی برای انجام کار بر عهده می‌گیرد. فعالیت‌های پیمانکار توسط مدیر ساخت کنترل می‌شود و پیمانکار باید در بازه‌های زمانی مشخص، طبق برنامه زمان‌بندی، گزارش اجرای پروژه را تقدیم مدیر ساخت نماید.

 شکل 2. جلسات شرکت کنندگان حاضر در پروژه

3. روش های اجرا و تحویل پروژه (مدیریت ساخت)

مدیریت ساخت یک رشته خدمات حرفه‌ای است که در فرآیند برنامه‌ریزی، طراحی و ساخت اعمال می شود. مدیران ساخت برنامه‌ای از تکنیک‌ها و تخصص‌های مدیریتی را متناسب با نیازهای کارفرما و پروژه و مستقل از فرم قرارداد انتخابی یا روش تحویل پروژه ارائه می‌دهند. مدیریت ساخت میتواند با توجه به شرایط کارفرما و پروژه انواع مختلفی داشته باشد که ما در این مقاله تنها به معرفی دو روش اجرا تحویل پروژه می‌پردازیم.
الف. مدل مدیریت ساخت در ریسک Construction Management At-Risk)): در این روش اجرا، که اغلب می‌تواند در قالب قرارداد حداکثر قیمت تضمین‌شده (GMP) رخ دهد، مدیر ساخت می‌تواند مسئولیت‌های ساخت را در طول فاز ساخت بر عهده گیرد. در این شرایط، ریسک‌هایی نیز به مدیر ساخت منتقل می‌شود و به عنوان یکی از عوامل اصلی ساخت پروژه تلقی می‌شود. در آن زمان، مدیر ساخت به طور معمول در موقعیت قانونی مشابه موقعیت قراردادی قرار گرفته که یک قرارداد ساخت سنتی را منعقد می‌کند، که تکمیل کار ساخت را با قیمت تعیین شده فراهم می‌نماید.

شکل 3. CM At-risk و CM Agency 

ب. مدل مدیریت ساخت خدماتی (Construction Management Agency): در این روش اجرا، مدیر ساخت موقعیت مشاور حرفه ای کارفرما را بر عهده می‌گیرد. در این روش، ریسک هزینه و عملکرد معینی متوجه پیمانکاران می‌شود. در این روش، مدیر ساخت در موقعیتی است که می‌تواند توصیه‌هایی را بدون هیچ‌گونه منافعی غیر از منافع کارفرما و پروژه ارائه دهد. 

4. چرا مدیریت ساخت یاد بگیریم؟

صنعت ساخت را می‌توان یکى از بزرگ‌ترین اقتصادهاى دنیا دانست. موسسه جهانى McKinsey گزارش داده حدود 13 درصد از شاخص GDP جهانى به صنعت ساخت اختصاص پیدا کرده اسـت. بر اساس جدیدترین گزارش ENR صنعت ساخت ارزشى حدود 13 تریلیون دلار در سال 2023 خواهد داشت و به نزدیک به 19 تریلیون دلار تا سال 2028 رشد خواهد کرد. صنعت ساخت با دارا بودن چنین ابعادی، بیشترین توجه کسب‌وکارى در جهان را جلب نموده و با سطح گسترده‌ای از منابع انسانی متخصص و تعداد زیادی از کسب‌وکارهاى کوچک و بزرگ در تعامل است.
از سویی دیگر، آژانس دولتی Bureau of Labor Statistics پیش‌بینی کرده نرخ استخدام مدیران پروژه ساخت از سال 2016 تا 2026 با افزایش 10 درصدى همراه خواهد بود و در آینده مدیریت ساخت نسبت به فرصت‌های شغلی دیگر سرعت رشد بیشتری تجربه می‌کند. حتى در کشور آمریکا، فرصت‌های شغلی و نیاز به مدیران ساخت، بسیار بیشتر از تعداد فارغ‌التحصیلان این رشته است. در حالی که سایر حوزه‌های شغلی در صنعت ساخت، به حالت اشباع رسیده و همین‌جا فرصتى برای علاقمندان فعالیت در حوزه ساخت و نقطه تحولى براى فعالان، متخصصان و کسب‌وکارهای صنعت ساخت باشد. مدیریت ساختی که به لحاظ درآمدی نیز نسبت به اغلب رشته‌های مهندسی از درآمد بالاتری برخوردار بوده و این موضوع نیز یکی از دلایل اصلی برای کوچ از مهندسی به مدیریت ساخت تلقی می‌گردد.

5. چگونه مدیریت ساخت را فرا بگیریم؟

برای شروع مسیر یادگیری مدیریت ساخت باید نقشه راه داشته باشید. نقشه‌ راهی که بر اساس اصول بین‌الملل و به شکلی ساختاریافته تدوین شده باشد. از این‌رو، موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی‌پور (ACEMI) تنها موسسه‌ای در کشورمان است که به کمک متخصصان داخلی و خارجی و بر اساس تجارب بین‌الملل، اقدام به تدوین اولین و تنها نقشه راه جامع مدیریت ساخت در ایران نموده است. نقشه راهی که در 5 سطح و 11 حوزه دانشی، تمامی تخصص‌ها و مهارت‌های موردنیاز برای تبدیل شدن به یک مدیر ساخت حرفه‌ای را به شما آموزش می‌دهد.
همچنین می‌توانید جهت درک بیشتر و شناخت اصولی این مفاهیم نسبت به تهیه اولین استاندارد مدیریت ساخت ایران اقدام نمایید.

اما سوال این‌جاست که این مسیر از کجا آغاز می‌شود؟

این مسیر نیاز به یک مثلث طلایی دارد که در راس آن دوره مدیریت ساخت، به عنوان مادر تمام دوره‌ها تلقی شده و در 2 راس دیگر به دوره‌های مدیریت برنامه‌ریزی و زمان‌بندی و مدیریت مالی و هزینه وصل می‌گردند. در واقع دوره مدیریت ساخت، ساختار یک‌پارچه‌ای را به شما آموزش داده تا از 2 بعد زمان و هزینه این فرآیند به تکامل برسد. البته این گام آغازین است تا پس از آن به ادامه مسیر بر اساس محدوده تخصصی خود، طبق نقشه راه تدوین شده و حرفه شغلی مورد علاقه خود بپردازید. مبانی که توسط اساتید بین‌المللی و به کمک بروزترین استانداردهای دنیا که بعضا دسترسی به خیلی از آن‌ها در داخل کشور مقدور نیست، تدریس می‌شوند تا شما را در عرصه داخلی و خارجی متمایز نمایند. 

- جهت مطالعه بیشتر، فایلی جهت دانلود قرار داده شده است.

جایگاه مبانی ارائه شده در آموزش های موسسه ACEMI

در نقشه راه جامع مدیریت ساخت این موسسه و در بخش مهارت سخت - استراتژی، ما ابتدا از دوره مدیریت ساخت، در کنار روش های اجرا و تحویل پروژه و یا همان Project Delivery Systems آغاز نمودیم. به همین دلیل نیز در بخش مهارت سخت - کارشناسی، ابتدا PMBOK در سطح 2 و سپس PRINCE2 در سطح 3 و بعد استاندارد CMAA در سطح 4 آموزش داده میشود که از یک رویه عمومی به مبانی تخصصی رسیده و سپس در سطح 5، به نحوه اجرای پروژه به روش CM ورود نماییم. این دقیقا همان فرآیند اصولیست که تنها در موسسه ACEMI تدوین گردیده است. از اینرو، در موسسه ACEMI دوره های مختلفی در زمینه معرفی روش های اجرای پروژه، روش طرح – مناقصه – ساخت (DBB)، روش طرح و ساخت (DB) و  روشمدیریت ساخت CM AT RISK برگزار گردیده است.