تاریخچه شکل‌گیری مدیریت ساخت

آیا تاکنون به این سوال فکر کرده‌اید که انسان غارنشین، چگونه یک ماموت پشمالو شکار می‌کرد؟

دو فرضیه وجود دارد. فرضیه اول این است که دسته‌جمعی روی کمر ماموت می‌پریدند و آنقدر صبر می‌کردند تا ماموت خسته شود و بمیرد. فرضیه دوم این است که هر یک از آن‌ها، نقش خاصی را به عهده می‌گرفت. کسی که سریع‌تر از بقیه می‌دوید، ماموت را عصبانی می‌کرد. ماموت نیز به دنبال او می‌دوید و بقیه با سنگ و چوب برای شکار ماموت پشمالو کمین می‌کردند و ادامه ماجرا. ولی مطمئن نیستیم کدام یک از فرضیه‌ ها درباره شکار ماموت پشمالوی قصه صحیح است!

در این نوشتار به بیان بخشی از مواردی که در سخنرانی Raymond Lemming در اولین سمپوزیوم بین‌المللی مدیریت ساخت (ICMS) مطرح گردید، پرداخته‌ایم تا تاریخچه شکل‌گیری صنعت ساخت را از زبان فردی که در بیش از 25 کشور دنیا سابقه اجرایی داشته و با 4 مدرک دانشگاهی طراح اصلی رشته مدیریت ساخت در دانشگاه Illinois Tech آمریکا است، بخوانیم.
لازم به ذکر است در فصل اول کتاب استاندارد مدیریت ساخت ایران نیز تاریخچه صنعت ساخت و مدیریت ساخت به‌طور مفصل شرح داده‌شده است و در صورت علاقه به مطالعه بیشتر در این حوزه می‌توانید به این کتاب مراجعه نمایید.

1. تاریخچه حقوق ساخت

زمانی كه به صنعت ساخت نگاه می‌كنیم، با دو دیدگاه مواجه هستیم، اینكه چگونه افراد و مهارت‌ها را در سازمان كنار هم قرار دهیم و دیگری اینکه از نظر حقوقی، كارهای مختلف از جمله فعالیت‌های ساخت چگونه انجام می‌شوند. امروزه در مناطق حد فاصل مصر و ایران و عراق، به ویژه سرزمین بین‌النهرین، ما بین دجله و فرات، كه به گهواره تمدن مشهور است، سازه‌های باستانی با قدمت سه تا چهار هزار سال وجود دارند. این سازه‌ها چگونه ساخته شده‌اند؟ وقتی به نوشته‌های باستانی نگاهی بیندازیم، به قانون حمورابی می‌رسیم. قوانین حمورابی اولین مجموعه قوانین مكتوب بشر تلقی می‌شوند. در مجموعه قوانین حمورابی، اولین قوانین حقوق ساخت را می‌بینیم. در این قوانین آمده است هنگامی که کسی خانه‌ای می‌سازد و اگر آن خانه خراب و موجب مرگ صاحب‌خانه شود، حكمش مرگ خواهد بود! فارغ از ظالمانه یا غیر انسانی بودن حكم، مشاهده می‌شود كه یك‌سری قوانین برای صنعت ساخت از ابتدای شروع تمدن بشریت وجود داشته است و ما به بخش حقوقی قضیه نگاه می‌كنیم.

2. تاریخچه مهندسی عمران

فارغ از موضوعات حقوقی، در ساخت این سازه‌ها بعد فنی هم وجود دارد. چگونه دیوار چیده می‌شد؟ چگونه چیزی ساخته می‌شد؟ امروزه در یك سازمان، افراد متخصصی فعالیت می‌کنند كه آنها را مهندسان طراح (Architect Engineer) می‌نامیم. افراد دیگری هستند که فعالیت‌های ساخت را انجام می‌دهند. تا اوایل قرن نوزده میلادی، روش‌های ساخت و ساز سنتی، به روش استادكاری معروف بوده است. در روش ساخت سنتی، فردی كه به شیوه و روش ساخت سازه یا بنا فكر می‌كرد، مسئول مدیریت و اجرای آن سازه نیز بود. به‌عنوان نمونه‌های مختلف، می‌توان به پل بروکلین نیویورک یا پل‌های مختلف در انگستان اشاره كرد.

تا اوایل قرن نوزدهم میلادی، مسئولیت مدیریت و اجرای سازه‌ها، هم‌چنان بر دوش طراحان قرار داشت. در یونان قدیم، در زیر سنگ مرمر، برخی معابد، نقشه‌هایی ترسیم شده با ذغال یافت شده که نشان می‌دهد کسی كه در حال ساخت این بناها بوده، ابتدا طرح کلی را ترسیم كرده و سپس وظایف را با دیگران تقسیم کرده است. با فرا رسیدن انقلاب صنعتی، در حدود سال‌های 1850 تا 1880، برای ساختن بنا، نیروی بخار در دسترس قرار گرفت. ساختمان‌های بلندتری ساخته شدند و بر هم سایه انداختند. با تاریک شدن فضا، حداقل در مناطق شمالی‌، باید فضا را گرم‌تر می‌کردند. حال اگر قرار بود كه آسمان‌خراش ساخته شود، سوالات دیگری هم پیش می‌آمد. به عنوان مثال، جریان هوا چگونه وارد ساختمان و از آن خارج شود؟

تا حوالی دهه‌های 1830 و 1840، مهندسان عموما افراد نظامی بودند. در ارتش آمریكا، اولین مدرسه مهندسی در وست پوینت دانشکده افسری ارتش تاسیس شد و تمامی دانشجویان صرف‌نظر از رشته، آموزش‌های مهندسی نیز فرا می‌گرفتند. در روم باستان نیز كه رومیان در وهله اول مهندسان نظامی و بعد از آن پیاده‌نظام بودند. زیرا هر شب می‌بایست در جایی اتراق می‌كردند و برای حفاظت از اتراقگاه اول دیوارچینی می‌كردند تا در یك قلعه و جایی امن شب را به صبح برسانند. این شیوه طراحی و اجرا از بریتانیا شروع به تغییر می‌کند. در این عصر به ساخت پل‌هایی نیاز شد که بتوانند وزن بیشتری را تحمل کنند و در نتیجه در اوایل قرن ۱۹، طراحی پل‌های فولادی آغاز شد. برای ایجاد تمایز بین آموزش نظامی و دانشگاهی، بریتانیایی‌ها مهندسان را Civil Engineer (مهندس عمران) نامیدند.

3. فرآیند تخصصی‌شدن کارها

وقوع انقلاب صنعتی، منجر به شکل‌گیری مهندسی عمران غیرنظامی شد. با بلندتر شدن ساختمان‌ها، به مهندسان مکانیک نیاز شد تا سیستم گرمایش و سرمایش را تعبیه کنند. سپس نوبت به مهندسان برق رسید که میزان نیاز به سیم و اندازه حباب لامپ را محاسبه كنند. با ساخت و سازهای بیشتر، اگر هم‌چنان استفاده از پله ادامه پیدا می‌کرد، امکان احداث ساختمان‌هایی با بیش از ۴ طبقه وجود نداشت. در این زمان، به مهم‌ترین چیزی که نیاز بود رسیدند؛ آسانسور! آسانسورهای اختراعی، با طناب جابه‌جا می‌شدند و امکان داشت با پاره شدن طناب حوادث جانی اتفاق بیفتد. به همین دلیل در ابتدا آسانسورها پشت ساختمان نصب می‌شدند و برای تردد خدمتکاران مورد استفاده قرار می‌گرفتند. سایر افراد که نمی‌خواستند كه در معرض حادثه قرار گیرند، از راه‌پله جلوی ساختمان رفت‌‌و آمد می‌کردند. این وضعیت تا زمانی كه شخصی به نام Otis  ترمز آسانسور را اختراع کرد، ادامه داشت. این ترمز، زبانه کوچکی بود که در صورت پاره شدن طناب، مانع سقوط آسانسور می‌شد. به محض به‌كار گرفتن این اختراع، آسانسورها جلوی ساختمان تعبیه شد و با افزایش ایمنی، افراد مهم نیز از آن استفاده کردند. این اختراع باعث شد بلندی ساختمان‌ها به ۲۰، ۳۰ و حتی بیش از ۴۰ طبقه برسد. امروزه شاهد ساختمان‌هایی هستیم که بیش از ۱۰۰ طبقه دارند.

این‌گونه بود که فناوری تاثیر خود را گذاشت و با پیشرفت فناوری، تخصص‌های مختلفی به صنعت اضافه شدند. به عنوان مثال، در سیستم اطفای حریق بناهای ۳۵ یا ۴۰ سال گذشته، دستور فرمان سیستم اطفای حریق، سیستمی کاملا مکانیکی بود، اما امروزه، از کامپیوترهای کوچکی به نام PLC استفاده می‌شود. در حقیقت برای كنترل ساختمان‌ها، عملا از هزاران کامپیوتر کوچک از شرکت‌های مختلف با سیستم‌عامل‌های متنوع استفاده می‌شود.

همان‌طور که گفته شد، روند مداوم تخصصی‌تر شدن افراد و مهارت‌های آن‌ها، به سرعت به جایی رسید که دیگر یك استادکار قادر به انجام همه کارها به‌تنهایی نبود. پس از چند سال، فرآیند تفکیک مهندسان در آمریكا آغاز شد. در ابتدا معماران برای تخصص خود آغاز به صدور مجوز نظام مهندسی کردند و به فاصله کوتاهی پس از آن، انواع مختلفی از رشته‌های مهندسی شکل گرفتند. تا جایی که امروزه در تخصص‌ها نیز تفکیک مدارک و مجوزها صورت گرفته است.

4. سیر تاریخی روش‌های اجرا و تحویل پروژه

در روش اجرا و تحویل پروژه به شکل سنتی، كارفرما با طراح و پیمانكار اصلی اجرا قراردادهای جداگانه‌ای منعقد می‌کند و هیچ ارتباط قراردادی بین طراح و پیمانكار وجود ندارد. طراح دارای ساختار خود و متشكل از چندین دیسیپلین مهندسی با تخصص‌های مختلف و پیمانكار نیز در ارتباط با پیمانكاران جزء و دارای دیسیپلین‌های تخصصی خود است. در نهایت، مجموعه ای از طراحی‌ها توسط افراد مختلف با تخصص‌های متفاوت بر مبنای طرح اولیه به دست می‌آید. در ساختار سه‌عاملی طرح - مناقصه - ساخت (Design-Bid-Build) کارفرما با مشاور/ طراح و پیمانکار اصلی، قراردادهای جداگانه‌ای دارد. در این نوع قرارداد، هنگامی که پیمانکار اصلی، با مشکلی مواجه می‌شود، علیه کارفرما و از سوی دیگر، کارفرما علیه مشاور/طراح دعوی مطرح می‌کند. 

روش دیگری از اجرا و تحویل پروژه به نام دوعاملی طرح و ساخت (Design-Build) وجود دارد که در بخش‌هایی از آمریکا، افراد بسیاری متقاضی قراردادهای حقوقی دوعاملی طرح و ساخت (Design-Build) شدند. در بسیاری از کشورها، مدل استادکاری‌ دوران باستان و قرون وسطی، به مدل دوعاملی طرح و ساخت (Design-Build) تکامل پیدا کرده است. برای مثال،‌ در بریتانیا، سیستم مناقصه (Tender) مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سیستم مناقصه (Tender) پروژه‌ای به مناقصه گذاشته می‌شود و سپس افرادی استخدام می‌شوند تا بر اساس ساختار طرح و ساخت، پروژه را پیش ببرند. در کشورهایی مانند کره و ژاپن، سیستم طرح‌ و ساختی بر اساس مدل استادکاری مختص خودشان شکل گرفته است. برای عملیاتی کردن ساختار روش اجرای طرح - ساخت، باید خلاف مسیر توسعه ۱۲۰ سال قبل از آن حرکت کرد. برای این کار، نیاز است افراد از نظر حقوقی در یک گروه قرار گیرند. به همین دلیل اشکال مختلف فرم‌های قراردادی و توافق‌نامه‌های سرمایه‌گذاری مشترک ابداع شده‌اند. 

ساختمان‌های امروزی، روز به روز پیچیده و پیچیده‌تر می‌شوند و آنچه طی دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ در بخش پیمانكار اصلی رخ می‌داده، دست‌خوش تغییر شده است. در آمریکا، پیمانکار اصلی عموما بیشتر وظایف و مسئولیت‌ها را برعهده می‌گرفت و تنها در بخش‌هایی که در آن تخصص نداشت و یا در حیطه اختیاراتش نبود، با پیمانکاران جزء قرارداد منعقد می‌كرد. امروزه پیمانکار اصلی، تقریبا هیچ بخشی از کار را خود و به تنهایی انجام نمی‌دهد و پیمانکاران جزء متعددی را به‌عنوان متخصص استخدام می‌کند. علت این تقسیم وظایف و تخصص‌ها،  پیچیدگی و تکاملی است که به آن اشاره شد. بسیاری از کشورهای جهان، ساختار به‌شدت توسعه یافته پیمانکاران جزء را ندارند. در نتیجه خود مشاور/ طراح، تا حد زیادی مسئولیت کارها را به عهده می‌گیرد. در نهایت، به دنبال روشی کارآمد برای شکار این ماموت پشمالو هستیم که در عین حال مسائل قراردادی را هم نقض نکند. از نظر حقوقی و قراردادی، عوامل پروژه تمایلی به بر عهده گرفتن مسئولیت هدایت نیستند، علت این است که در صورت به عهده گرفتن مسئولیت هدایت پروژه، بروز اشتباه و یا مشکل، متوجه آنان خواهد بود. 

5. ایجاد رشته جدید مهندسی معماری

در ابتدای قرن بیستم و پس از پایان جنگ جهانی اول، با آغاز طرح‌های ساخت جاده و آزادراه در آمریكا، مراکز ایالت‌های مختلف، به ابداع فناوری‌های مختلف مانند تست تحمل بار کالیفرنیا، تست‌های نفوذ و ... اقدام کردند. این امر، موجب گسترش مهارت‌های مهندسی در حوزه مباحث غیرنظامی گردید. اما در ساختمان‌هایی که هم‌چنان معمارها، هدایت‌گر اصلی پروژه هستند، در انتظار مهندسین سازه و همینطور برق و مکانیک برای عملیات فنی می‌مانند. در بریتانیا، با پیچیده‌تر شدن رشته مهندسی، رشته جدیدی به نام «مهندسی معماری» ایجاد شد و دانشگاه‌های آمریكا آغاز به ارائه این رشته کردند. نیاز به مهندس معمار از آنجایی شكل گرفت كه معمارها به نوعی تمایلی به درگیر كردن خود در همه جنبه‌های فنی كارها را نداشتند و می‌خواستند كه شخص دیگری مسئولیت جنبه‌های فنی طراحی و اجرا را عهده‌دار شود. در اینجا، تفاوتی در الگوی اروپایی و آمریكایی در این زمینه وجود دارد. الگوی اروپایی، تا حد زیادی بر پایه نظام طرح و ساخت بنا شده که در امتداد همان مدل استادکاری است. 

6. انواع حقوق در جهان

با در نظر گرفتن جنبه حقوقی و قراردادی، می‌توان گفت كه دو نوع حقوق در دنیا وجود دارد:
1. حقوق عرفی (Common Law)، که در بریتانیا و همه مستعمرات قدیمی آن از جمله کانادا، آمریکا، باهاماس و هند رواج دارد.
2. حقوق مدنی (Civil Law)، که حدود ۴۰۰ سال پیش در اسپانیا آغاز شد و در دوران ناپلئون به فرانسه رسید. ناپلئون مجموعه قوانین خودش را تدوین کرد که قوانین ناپلئون نامیده می‌شوند. و پس از آن آلمانی‌ها هم به تدوین قانون مدنی پرداختند. کمیته‌ای تشکیل شد و پس از نزدیک به ۱۰۰ سال به نتیجه رسیدند و این قوانین را در اواخر قرن نوزدهم منتشر کردند. بعد از آن به ترکیه رسید و از آنجا هم به کشورهای آسیایی. در نتیجه امروز، بیشتر کشورها از قوانین مدنی برای قراردادها استفاده می‌کنند، مگر اینکه مستعمره قدیم بریتانیا باشند. این پوشش حقوقی‌ بر فراز همه آن کارها و چگونگی انجام آن‌ها گسترده شده است.

البته قراردادهای استاندارد صنعت ساخت توسط فدراسیون بین‌المللی مهندسین مشاور (FIDIC) تدوین شده‌اند كه خود دارای دسته‌بندی‌هایی است، خصوصا کتاب‌های زرد و قرمز آن كه مجموعه قراردادهای استاندارد تلقی می‌شوند. 

7. جمع‌بندی

حقوق و روش اجرای ساخت، از بدو حیات بشریت آغاز شده است. پیشرفت‌های هر تمدن در طی سالیان متمادی باعث گردید كه ساختمان‌ها و بناها پیچیده و پیچیده‌تر شوند. لزوم كنترل و مدیریت این پیچیدگی‌ها باعث به وجود آمدن رشته‌ها و گروه‌های كاری مختلف شد و به مرور زمان، شاخه‌های تخصصی‌تری این رشته ها شکل گرفت. نقطه تلاقی و ارتباط همه این تخصص‌ها در یك پروژه، مباحث حقوقی و قراردادی می‌باشند، جایی كه كلیه الزامات، توالی‌ها، مشخصات، استانداردها و سایر موارد مشخص و شفاف گردیده است. یكی از مشكلات اجرای پروژه‌ها و شاید بزرگترین مشكل در كشور، عدم وجود ساختار قراردادی و حقوقی و قراردادی مشتمل بر مدیریت، هدایت و روش‌های تحویل پروژه‌ها می‌باشد. پروژه‌هایی كه به دلیل ماهیت پر از عدم قطعیت و استفاده از چندین تخصص و ذی‌نفع با منافع مختلف و بعضا متضاد، باعث پیچیدگی‌های بسیار زیادی در روند اجرا و تحویل پروژه خواهد شد. از این‎‌رو لازم است كه همانند آمریكا و كشورهای اروپایی، نهضتی در جهت تدوین ساختار مدیریت پروژه‌های ساخت منطبق بر قوانین و روش‌های اجرایی بین‌المللی و شرایط داخلی کشورمان ایجاد گردد كه این نهضت تنها با حمایت از تشكل‌های خصوصی كه به تازگی در كشور در حال رشد هستند، صورت خواهد گرفت.

در انتها، می‌توانید مقاله مقدمه‌ای بر تاریخچه پیدایش مدیریت ساخت را مطالعه کنید تا از منظر دیگری، با تاریخچه پیدایش مدیریت ساخت آشنا شوید.
همچنین در فصل اول کتاب استاندارد مدیریت ساخت ایران ، تاریخچه صنعت ساخت و مدیریت ساخت به‌طور مفصل شرح داده‌شده است و در صورت علاقه به مطالعه بیشتر در این حوزه می‌توانید به این کتاب مراجعه نمایید.