بررسی رشته مدیریت ساخت (مقایسه بین آمریکا، انگلستان و ایران)

مدیریت ساخت یا Construction Management رشته‌ای کم‌تر شناخته شده که آینده صنعت ساخت را متحول می‌کند. رشته‌ای که نیاز به متخصصان آن بین سال‌های 2016 تا 2026 (بر اساس مطالعات U.S. Bureau of Labor Statistics) با رشد 10 درصدی همراه بوده و به دلیل میزان فارغ التحصیلان کمی که دارد، با کمبود متخصصان مواجه می‌گردد. رشته‌ای که بر اساس همین گزارش منتشر شده، بالاترین سطح از رشد را بین سایر مشاغل صنعت ساخت تجربه خواهد کرد.

اما در این مقاله قصد داریم به بررسی این رشته در کشورهای مختلف پرداخته و نشان دهیم که سرمایه‌گذاری در کدام مسیر می‌تواند برای فراگیران پرسودتر بوده و از آینده بهتری برخوردار باشد. اما قبل از شروع اجازه دهید تا تعریف مدیریت ساخت (Construction Management) را با هم مرور کنیم.

1. تعریف مدیریت ساخت (Construction Management)    

شاید خیلی از متخصصان بر این باور باشند که مدیریت ساخت همان مدیریت فاز اجرا بوده و تفاوت اصلی آن با مدیریت پروژه همین است. اما این یک باور اشتباه است! پس تعریف درست چیست؟

بر اساس تعریف انجمن مدیریت ساخت آمریکا (CMAA)، مدیریت ساخت یک مدیریت حرفه‌ای و اجرایی است و برای مدیریت پروژه‌های صنعت ساخت، از مرحله آغازین تا خاتمه و با هدف کنترل زمان، هزینه، محدوده و کیفیت به کار گرفته می‌شود. در واقع، مدیریت ساخت خدمت حرفه‌ای است که با استفاده از مجموعه‌ای از تکنیک‌های موثر مدیریتی، برای برنامه‌ریزی، طراحی، ساخت و بهره‌برداری این پروژه‌ها و با هدف یکپارچه‌سازی تمام جنبه‌های فرآیند پروژه‌های ساخت و با هدف استانداردسازی فنی و مدیریتی به کار گرفته می‌شود. پس مدیریت ساخت صرفا به معنای مدیریت اجرا  نیست، بلکه به معنای مدیریت تخصصی پروژه‌های صنعت ساخت است. صنعتی که متشکل از تمام پروژه‌های ساختمانی، زیرساختی و صنعتی بوده و بر اساس گزارش McKinsey با اختصاص 13 درصد از GDP جهانی، بزرگ‌ترین اقتصاد دنیا را دارد. همین یک موضوع اهمیت مدیریت ساخت را نشان می‌دهد.

برای شناخت بهتر مدیریت ساخت، پیشتر مطلبی نوشته شده که پیشنهاد می‌کنیم آن‌ را مطالعه کنید و سپس در بخش TV ویدئویی که دلیل تفکیک مدیریت پروژه از مدیریت ساخت را بیان می‌کند، مشاهده نمایید.

 

شکل 1. مقاله تعریف مدیریت ساخت و ویدیوی دلیل تفکیک مدیریت ساخت از مدیریت عمومی پروژه 

اکنون زمان آن رسیده تا تاریخچه مدیریت ساخت را با هم مرور کنیم.

2. تاریخچه مدیریت ساخت

تاکنون متوجه شدیم که مدیریت ساخت به معنای مدیریت فاز اجرا نبوده، بلکه به معنای مدیریت تخصصی پروژه‌های ساختمانی، زیرساختی و صنعتی، از فاز قبل از طراحی تا پس از ساخت است. اما سوال اینجاست که قدمت مدیریت ساخت به چه زمانی باز می‌گردد؟ شاید بتوان گفت صنعت ساخت قدیمی‌ترین صنعت دنیا بوده که تاریخ آن به زمان انسان‌های اولیه باز می‌گردد. صنعتی که 2 کشور آمریکا و انگلستان به عنوان پیشتازان آن تلقی می‌گردند. در نتیجه، برای شروع باید بدانیم که اگر الگویی برای خودمان قرار می‌دهیم، آن الگو بهتر است قدمت بیشتر و ساختار بنیادی‌تری داشته باشد و به همین دلیل در این مقاله نیز دو کشور آمریکا و انگلستان برای مقایسه با ایران مد نظر قرار گرفته‌اند. اما سوالی که مطرح است آن‌است که کدام کشور قدمت بیشتری در مدیریت ساخت داشته و به شکلی ساختاریافته‌تر در این عرصه فعالیت کرده است.

اگرچه انگلستان در این زمینه قدمت بیشتری دارد، اما کشور آمریکا از نظر حجم پروژه‌های تعریف شده به عنوان پیشتاز صنعت ساخت تلقی می‌گردد و به همین دلیل سالیان زیادی است که مفهوم جدیدی به نام مدیریت ساخت (Construction Management) را ایجاد نموده است. مدیریت ساخت در کشور آمریکا مسیر متفاوتی را در مقایسه با کشورهای اروپایی و حتی انگلستان طی کرده و همین موضوع باعث پیشتازی این کشور در صنعت ساخت دنیا شده است.  آمریکا نه تنها اولین برنامه‌ی مختص مدیریت ساخت را در سال 1935 ایجاد کرد، بلکه از سال 1965 و با تاسیس سازمان ASC، ساختاری منحصربه‌فرد برای مدیریت ساخت ایجاد نمود. کشور آمریکا، با داشتن 250 انجمن مرتبط با صنعت ساخت و برگزاری بیش از 315،000 جلسه تخصصی برای بیش از 60 میلیون نفر،  با ارائه استانداردها، دستورالعمل‌ها و اسناد تخصصی مدیریت ساخت، همواره پیشتاز مدیریت ساخت در دنیا بوده است.   

اما شاید بتوان گفت انجمن مدیریت ساخت آمریکا (CMAA)، یکی از معدود انجمن‌های مدیریت ساختی در دنیا است که توانسته یک ساختار منسجم و استراتژیک را ارائه نماید. انجمنی که در سال 1982 تاسیس شد و اولین استاندارد اجرایی مدیریت ساخت را ارائه نمود. صرف نظر از آن‌که این انجمن جزء معدود انجمن‌هایی است که مدارک و استانداردهای تخصصی مدیریت ساخت را ارائه می‌نماید و مورد تایید موسسه CII و ANSI نیز است، یکی از بهترین محدوده‌های دانشی را برای مدیر ساخت ارائه کرده است. این محدوده‌های دانشی عبارتند از:
- مدیریت ساخت حرفه‌ای
- مدیریت پروژه
- مدیریت هزینه
- مدیریت زمان
- مدیریت کیفیت
- مدیریت قرارداد
- مدیریت ایمنی
- مدیریت پایداری
- مدیریت تکنولوژی
- مدیریت ریسک
- مدیریت طرح و برنامه
البته پیشنهاد می‌کنیم مقاله دیگری که در زمینه وظایف مدیر ساخت در مجله COENG از ASCE منتشر شده است را مطالعه نمایید.
لازم به ذکر است اولین استاندارد مدیریت ساخت ایران نیز که توسط مؤسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی‌پور و بر اساس استاندارد مدیریت ساخت انجمن مدیریت ساخت آمریکا و با درنظرگرفتن وضعیت پروژه‌های کشورمان به چاپ رسیده است با ارائه یک ساختار منسجم به تشریح جایگاه مدیر ساخت، وظایف آن و بررسی محدوده‌های دانشی این حوزه پرداخته است که در صورت علاقه به مطالعه بیشتر دراین‌خصوص می‌توانید به این استاندارد مراجعه کنید.
حال با شناخت از این محدوده‌های دانشی به سراغ دانشگاه‌های مختلف رفته و کشورهای مختلف آمریکا، انگلستان و ایران را با یکدیگر مقایسه می‌کنیم.

3. مدیریت ساخت در دانشگاه‌های آمریکا

همان‌طور که متوجه شدیم، کشور آمریکا یکی از قدیمی‌ترین و بهترین سیستم‌های آموزشی مدیریت ساخت را ایجاد کرده و دانشگاه‌های این کشور این رشته را با عناوین مختلفی به صورت ترکیبی از عبارت Construction Management ارائه می‌کنند. اگرچه دانشگاه‌های مختلف آمریکا به سبب رقابت با یکدیگر، سرفصل‌های متنوعی را ارائه می‌دهند، اما یکی از دانشگاه‌های مطرح در این زمینه دانشگاه IIT است که در طی سالیان فعالیت پروفسور Arditi توانسته بود یکی از بهترین برنامه‌های مدیریت ساخت را ارائه نماید (شکل 2).

شکل 2. سرفصل‌های مدیریت ساخت در دانشگاه IIT آمریکا

اگرچه این برنامه به جهت ارائه موارد متعدد قراردادی، برنامه‌ریزی، مالی و تکنولوژی از کیفیت بالایی برخوردار است، اما زمانی که این برنامه را با استاندارد مدیریت ساخت مقایسه می‌نماییم، متوجه می‌شویم محدوده‌های متعددی مانند مدیریت کیفیت، ایمنی، پایداری، ریسک و طرح و برنامه مورد غفلت واقع شده است. نکته مهم دیگر در این برنامه‌ریزی عدم توجه به مهارت‌های نرم است. اما شاید بتوان برنامه ارائه شده از سوی دانشگاه IIT را یکی از قوی‌ترین برنامه‌ها در زمینه تاخیرات، مدیریت ادعا، مدیریت قرارداد، BIM و مبانی فنی دانست که این موضوع به دلیل دو استاد برجسته به نام‎‌های Lemming و Arditi که افراد سرشناسی در این زمینه‌ها هستند، رخ داده است. 

4. مدیریت ساخت در دانشگاه‌های انگلستان

اگرچه انگلستان در توسعه برنامه مدیریت ساخت شروع قوی‌تری داشت، اما با فاصله گرفتن از نیازهای واقعی صنعت ساخت و تکیه زیاد بر ادبیات مدیریت عمومی پروژه، رشته مدیریت ساخت را نیز در آن مسیر هدایت نمود. یکی از دانشگاه‌های مطرح انگلستان دانشگاه Manchester است که می‌توانید سرفصل‌های آن را در شکل 3 مشاهده نمایید.

شکل 3. سرفصل‌های مدیریت ساخت در دانشگاه Manchester انگلستان

کافیست به این سرفصل‌ها دقت کنید. برعکس دانشگاه IIT که بعد مبانی فنی، مانند سرپرستی کارگاه، مدیریت ماشین‌آلات، برآورد هزینه و اصول مدیریت املاک در آن پررنگ است، سرفصل‌های دانشگاه انگلستان به سمت مدیریت عمومی پروژه گرایش بیشتری دارد. از طرفی، موارد مهمی چون ارزیابی اقتصادی پروژه، مدیریت هزینه، مدیریت کیفیت، مدیریت ایمنی، مدیریت تکنولوژی، مباحث BIM و تحلیل تاخیرات، کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است و شاید بتوان گفت علی‌رغم وجود انجمن‌هایی چون SCL، آمریکا ساختار متنوع‌تری را برای توسعه حقوق ساخت در سال‌های اخیر ارائه کرده است.

4. مدیریت ساخت در دانشگاه‌های ایران

برای بررسی مدیریت ساخت در ایران این بخش را به 3 قسمت تقسیم می‌کنیم:
الف- مدیریت پروژه (زیر گرایش صنایع)
ب- مدیریت پروژه و ساخت (زیرگرایش معماری)
ج- مهندسی و مدیریت ساخت (زیرگرایش عمران)
نکته مهم: توجه داشته باشید که به منظور رعایت اخلاق، اسامی دانشگاه‌ها حذف شده و صرفا سرفصل‌ها ارائه شده است. 

برای شروع به سراغ مدیریت پروژه (زیرگرایش صنایع) رفته و کارایی آن را در مطابقت با محدوده‌های دانشی مدیریت ساخت بررسی می‌کنیم. اگر به شکل 4 که سرفصل‌های صنایع ارائه شده است دقت نماییم، متوجه می‌شویم این سرفصل‌ها نیز گرایش بیشتری به سمت مدیریت عمومی پروژه داشته و از بعد فنی ضعیف‌تر است. موضوعی که فرق اصلی مدیریت ساخت با مدیریت عمومی پروژه تلقی می‌گردد. نکته اول آن‌که این سرفصل‌ها در مقایسه با سرفصل‌های دانشگاهی چون IIT به صورتی کلی ارائه شده و مسیر مدونی را برای فراگیر مشخص نمی‌کند. از طرفی، مبانی فنی چون ارزیابی اقتصادی پروژه، مدیریت ماشین‌آلات، سرپرستی کارگاه، روش‌های اجرا و تحویل پروژه که مبنای اصلی مدیریت ساخت تلقی می‌شوند، در این ساختار ارائه نگردیده است. از سویی دیگر، در هیچ‌کدام از دانشگاه‌های آمریکا در رشته مدیریت ساخت، استانداردهای مدیریت پروژه به شکل یک درس مجزاء ارائه نمی‌گردد و این بدان علت است که سطح این استانداردها آنقدر وسیع است که ارائه آن در قالب یک دوره مجزا اقدام صحیحی نیست. نکته بعدی عدم وجود مبانی مانند مدیریت ادعا، تاخیرات، مدیریت تکنولوژی، BIM، اصول ناب در صنعت ساخت و تکیه کم بر حقوق ساخت است که یکی از اصلی‌ترین وجه تمایزهای رشته‌های مدیریت ساخت با مدیریت پروژه تلقی می‌گردد ولی در مدیریت پروژه (زیرگرایش صنایع) به شکل کافی بدان پرداخته نمی‌شود. اما باید قبول کرد که وجود سرفصل منابع انسانی، مدیریت کیفیت، ایمنی و محیط زیست یکی از نقاط قوت این رشته در ایران بوده تا بتواند از کاستی‌های آن تا حدودی بکاهد. اما سوال اینجاست که چقدر از مباحث ارائه شده در این دروس با سرفصل‌های استاندارد مدیریت ساخت مطابقت دارد؟

شکل 4. سرفصل‌های مدیریت پروژه (زیرگرایش صنایع) در ایران

حال به سراغ سرفصل‌های مدیریت پروژه و ساخت (زیرگرایش معماری) برویم که یک نمونه از آن در شکل 5 قرار داده شده است. موضوع حائز اهمیت آن است که در این سرفصل‌ها نیز بعد فنی مدیریت ساخت ضعیف بوده و مواردی چون مدیریت ماشین‌آلات، ارزیابی اقتصادی پروژه، مدیریت کارگاه به چشم نمی‌خورد. از طرفی، درج مجدد استانداردهای مدیریت پروژه که دلایل آن نیز پیشتر ارائه شد، اقدام صحیحی تلقی نمی‌گردد. ضعف دیگری که در این سرفصل‌ها وجود دارد، کلی بودن سرفصل‌ها، در کنار عدم تکیه کافی بر روی مبانی مدیریت ادعا، آنالیز تاخیرات و مدیریت قرارداد بوده که یک ضعف همه‌گیر در سرفصل‌های مدیریت ساخت کشورمان است. عدم توجه کافی به مبانی مدیریت کیفیت، مدیریت ایمنی، مدیریت پایداری و مدیریت طرح، بخش‌های دیگری از ضعف این برنامه تلقی می‌شود. پرداختن به تئوری‌های سازمان و مدیریت نیز باید مختص صنعت ساخت بوده و مطابقت با ساختار کسب‌و‌کاری صنعت ساخت داشته باشد.

شکل 5. سرفصل‌های مدیریت پروژه و ساخت (زیرگرایش معماری) در ایران

حال به سراغ سرفصل‌های مهندسی و مدیریت ساخت (زیرگرایش عمران) رفته و بر اساس آن‌چه در شکل 6 آمده است، به تحلیل آن می‌پردازیم. اگرچه این سرفصل‌ها از بعد فنی به مدیریت ساخت نزدیک‌تر است، اما عدم وجود مبانی چون مدیریت ادعا، مدیریت تاخیرات، حقوق ساخت، اصول ناب، مدیریت طرح و برنامه، مدیریت تکنولوژی، BIM و سیستم‌های مدیریت اطلاعات ضعفی است که در این برنامه به چشم می‌خورد.

شکل 6. سرفصل‌های مهندسی و مدیریت ساخت (زیرگرایش عمران) در ایران

5. مدیریت ساخت در موسسه ACEMI

موسسه ACEMI در سال 1397 و با هدف پوشش دادن ضعف‌های موجود در زمینه مدیریت ساخت کشورمان تاسیس گردید. این موسسه با ارائه اولین نقشه راه جامع مدیریت ساخت (CM) در کشور، سعی نمود، نه تنها ضعف دانشگاه‌ها و موسسات مختلف در این زمینه را برطرف نماید، بلکه بتواند ساختاری جامع‌تر و بهینه‌تر، حتی به نسبت دانشگاه‌های آمریکا و انگلستان ارائه دهد. در نقشه راه ارائه شده در موسسه ACEMI نه تنها تمام محدوده‌های دانشی انجمن مدیریت ساخت آمریکا ارائه شده است، بلکه بخش مهارت‌های نرم، منتورینگ، مشاوران نیز در این برنامه ارائه گردیده و Best Practiceها و استانداردهایی آموزش داده می‌شود، که به ندرت حتی در دانشگاه‌های آمریکا و انگلستان ارائه می‌گردد. از این حیث شاید بتوان گفت موسسه ACEMI نه تنها یک موسسه پیشرو در عرصه داخلی است، بلکه توانسته با ساختار یکپارچه‌ای که ارائه داده، فصل جدیدی از مدیریت ساخت را در ایران رقم زند. موسسه‌ای که به دلیل اطلاع از بهترین مسیر پیشرفت شغلی، اصول آموزش، ساختارهای بین‌المللی و استانداردها و Best Practiceهای صنعت ساخت، دانشگاهی جدید در ایران ایجاد کرده است. 

شکل 7. اولین و تنها نقشه راه مدیریت ساخت (CM) در ایران

در زمینه بررسی رشته مدیریت ساخت، لایوهایی برگزار شده که مدیریت ساخت را در استانداردهای بین‌المللی و دانشگاه‌های ایران مورد بررسی قرار داده است.