ازآنجایی‌که ارتباطات و فناوری، جهان را به مکانی کوچک‌تر و در دسترس‌تر از همیشه تبدیل کرده، در سال‌های اخیر شاهد رشد سریع علاقه به تجربه کار در پروژه‌های بین‌المللی در صنعت ساخت بوده‌ایم.
بر اساس دانسته‌ها و تجارب بسیاری از مشاوران، تجربه کار در پروژه‌های بین‌المللی، از مزایای بسیار زیادی مانند دسترسی به بازارهای بکر و دست‌نخورده و توسعه مهارت‌ها به دلیل فعالیت در شرکت‌های چندفرهنگی برخوردار است. در کنار بازار باثبات ساخت در اروپا، آسیا (به‌ویژه ژاپن) و بخش‌هایی از خاورمیانه، بازارهای نوظهوری در آمریکای جنوبی، آفریقا و مناطق دیگر، در حال پدیدارشدن هستند.
اما سوال اینجاست که برای فعالیت در پروژه‌های بین‌المللی چه الزاماتی وجود دارد؟
باوجوداینکه برای کارکردن در پروژه‌های بین‌المللی باید به مسائل مختلفی از حوزه‌های مدیریت ساخت توجه داشت، اما موضوعی مهم‌تر از قرارداد وجود ندارد! قرارداد پیش‌زمینه شروع هر فعالیت در صنعت ساخت است. قرارداد نامناسب باعث شکست مدیریت پروژه می‌شود و قرارداد مناسب پیش‌نیاز یک پروژه موفق است. در واقع:
قرارداد یک توافق‌نامه رسمی بین عوامل پروژه است که محدوده کار، برنامه زمان‌بندی، پرداخت‌ها، مسئولیت‌ها و سایر موارد را مشخص می‌کند.
نکته مهم آن است که برای فعالیت در پروژه‌های بین‌المللی، صرف تکیه بر دانش قراردادهای داخل کشور کافی نیست و باید شناخت مناسبی از اصول قراردادهای همسان و رایج در عرصه بین‌الملل که در صنعت ساخت استفاده می‌شوند، داشته باشیم.
در سال‌های اخیر قراردادهای همسان فیدیک (FIDIC) در کشورمان مورد توجه زیادی قرار گرفته‌اند و بسیاری از متخصصان قراردادی در صنعت ساخت بر این باورند که این قراردادها بهترین نوع قراردادی همسان در دنیا هستند و با شناخت آنها می‌توان موفقیت زیادی در عرصه بین‌المللی در صنعت ساخت کسب نمود.
اما این ادعا چقدر درست است؟
برای بررسی این ادعا باید ابتدا بدانیم که به غیر از قراردادهای همسان فیدیک، قراردادهای متعدد دیگری مانند AIA و JCT و NEC و ConsensusDocs و EJCDC و FAR وجود دارند که در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
اما ممکن است این بحث مطرح شود که چه نیازی به شناخت انواع دیگری از قراردادهای همسان وجود دارد؟ یا اینکه تا چه میزان قراردادهای همسانی به غیر از فیدیک در عرصه بین‌الملل استفاده می‌شوند؟ یا حتی چه نیازی به یادگیری این قراردادها زمانی که قراردادهایی چون FIDIC در دسترس هستند، وجود دارد؟ برای پاسخ به این سوالات قصد داریم در این مقاله به بررسی 2 نوع رایج از قراردادهای همسان در عرصه بین‌الملل، یعنی قراردادهای AIA و FIDIC بپردازیم.
1. قراردادهای همسان موسسه معماران آمریکا (AIA)
شاید بتوان موسسه معماران آمریکا (AIA) را جزء اولین موسسات در دنیا دانست که برای صنعت ساخت قراردادهای همسان ارائه نموده است. موسسه AIA، برای اولین بار در سال 1888 قرارداد یک‌پارچه‌ای را برای کارفرما و پیمانکار ارائه کرد که به قرارداد Uniform Contract معروف شد. این موسسه نزدیک به 200 قرارداد و فرم را تدوین و منتشر می‌کند که در سراسر صنعت ساخت به عنوان اسناد معیار برای مدیریت روابط بین عوامل درگیر در پروژه‌های ساخت شناخته می‌شوند. برجستگی AIA در این زمینه بر اساس تجربه تدوین و به‌روزرسانی اسناد به مدتی بیش از یک قرن است. در سال 1911، موسسه AIA اولین شرایط عمومی استاندارد شده خود را برای صنعت ساخت منتشر کرد. این اسناد توسط AIA با مشارکت و اتفاق نظر کارفرمایان، پیمانکاران، وکلا و حقوقدانان، معماران و مهندسان تدوین شدند. این قراردادها و فرم‌های جامع، اکنون به طور گسترده به عنوان استاندارد صنعت شناخته می‌شوند. یکی از نقاط قوت AIA، نفوذ در بخش‌های دولتی آمریکا و تلاش برای تعیین سیاست‌هایی شایان توجه در حوزهٔ مدیریت پروژه‌ها بوده است که موفقیت‌های مختلفی را نیز در پی داشته است؛ توسعهٔ ساختمان‌های مقرون به‌صرفه برای ساکنان آمریکا یکی از دستاوردهای سیاست‌های پیشنهادی AIA تلقی می‌شود.
2. قراردادهای همسان فدراسیون بین‌المللی مهندسان مشاور (FIDIC)
فیدیک (FIDIC) یا فدراسیون بین‌المللی مهندسان مشاور (Fédération Internationale des Ingénieurs-Conseils) سازمانی بین‌المللی است که اقدام به ارائه خدمات و دستورالعمل‌های متنوع بین‌المللی برای قراردادهای پیمانکاری و مهندسی می‌نماید.
تاسیس فیدیک به سال 1913 بازمی‌گردد، زمانی که در جلسه افتتاحیه در نمایشگاه جهانی در گنت نمایندگانی از کشورهای بلژیک، دانمارک، فرانسه، آلمان، هلند، ایالات متحده آمریکا، اتریش، مجارستان، کانادا، روسیه و انگلستان به بحث دررابطه‌با تشکیل یک فدراسیون جهانی برای مهندسین مشاور پرداختند. نتیجه آن مذاکرات به ایجاد قانون رسمی فیدیک انجامید. فیدیک قراردادهای بین‌المللی و اسناد رویه تجاری را منتشر می‌کند که در سطح جهانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این سازمان یک "مجموعه رنگین کمان" به روز شده از قراردادها را در سال 1999 منتشر کرد و در سال 2017 آنها را به‌روز نمود که بسته به شرایط کار، شرایط مختلفی از قراردادها را تعیین می‌کند.
3. استفاده از قراردادهای همسان AIA و FIDIC در جهان
اگرچه قدمت موسسه معماران آمریکا (AIA) به سال‌ها قبل از تاسیس FIDIC باز می‌گردد و AIA سال‌ها قبل از FIDIC اولین قرارداد همسان را برای صنعت ساخت ارائه کرده است، اما شناخت بیشتری نسبت به FIDIC در عرصه بین‌المللی وجود دارد. قراردادهای موسسه معماران آمریکا (AIA) بیشترین قرارداد همسان مورد استفاده در آمریکا است و تمایل زیادی به استفاده از قراردادهایی چون FIDIC در آمریکا وجود ندارد. اما برعکس آمریکا، متخصصان، طراحان و مشاوران در بسیاری از کشورها، بیشتر تمایل دارند تا از قراردادهای FIDIC استفاده کنند.
قراردادهای FIDIC توسط فدراسیون بین‌المللی مهندسان مشاور (Fédération Internationale des Ingénieurs-Conseils)، واقع در ژنو سوئیس، تدوین و منتشر شده‌اند و رویکرد FIDIC در همان ابتدا رویکردی بین‌المللی بوده، در حالی که AIA در سال 1993 بخش بین‌المللی خود را تاسیس کرد. اولین شعبه بین‌المللی AIA در انگلستان در سال 1993 راه‌اندازی شد و با راه‌اندازی شعبه اروپایی (سال 1994)، هنگ‌کنگ (1997)، ژاپن (2005)، در سال 2010 به خاورمیانه و بعد از آن در 2015 به چین رسید. اما AIA در این مسیر با چالش‌های زیادی مواجه بوده است و مدیران شعبه‌های آن سعی کرده‌اند در این سال‌ها این حضور را تسهیل کنند. به طول مثال، Tiffany Melançon، مدیر AIA Continental Europe می‌گوید:
«اولین موضوع مهم برای مشاورانی که خارج از آمریکا فعالیت می‌کنند، این است که قراردادهای استخدام خود را به صورت قانونی و رسمی، ثبت و نهایی کنند.
معمولاً مشاوران پیش از آنکه شرکت خود را افتتاح کنند، در شرکت‌های مشاور استخدام می‌شوند که این کار در اروپا، موجب حمایت قانونی و بهره‌مندی از فرصت‌های یادگیری برای فعالیت حرفه‌ای در کشور جدید می‌شود. این دقیقاً کاری است که من سال‌ها پیش بعد از مهاجرت به سوئیس برای کار در یک شرکت مستقر در Basel انجام دادم.»
ایشان هم‌چنین اشاره می‌کند:
«مشاوران باید تمامی تلاش خود را برای یادگیری زبان محلی، ضوابط و مقررات جاری ساختمانی و الزامات عمومی قراردادها به کار بگیرند. اگر بیشتر پروژه‌ها نوع خاصی از قرارداد را مورد استفاده قرار می‌دهند، شاید بهترین گزینه و امن‌ترین مسیر نیروهای تازه‌وارد، کار کردن با همان قراردادهاست تا زمانی که تجربه لازم را کسب کنند.»
برخی از کشورها مانند فرانسه و برخی مناطق خاورمیانه، شروط سنگینی در مورد مسئولیت‌ها تعیین می‌کنند. این شروط مسئولیت‌های ده‌ساله نام دارند؛ زیرا تا ده سال پس از اتمام پروژه، مسئولیت‌های نواقص که پایداری و ایمنی سازه‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، در نظر می‌گیرد. قراردادها باید حدود مسئولیت‌ها را مشخص کنند که ممکن است مبالغی را تعیین نمایند و یا بیمه‌های موردنیاز را شامل شوند. بااین‌وجود، در برخی از کشورها، ممکن است حدود مسئولیت‌ها غیرقابل‌اجرا باشد.
آقای George T. Kunihiro، مدیر بخش بین‌الملل AIA باتجربه کار در ژاپن، اندونزی و چین، ترکیبی از قراردادهای محلی و AIA را بسته به موقعیت و شرایط، به کار می‌گیرد. او می‌گوید:
«قراردادهای AIA، می‌توانند مرجع مهمی برای قراردادهای اختصاصی در برخی پروژه‌ها و در بعضی مناطق باشند. به‌عنوان‌مثال، در چین، هنگامی که نقش من، عامل مشاور یا پیمانکار جزء بود، ترجیح من بیشتر قراردادهای چینی بود.»
با وجود اینکه برخی از اوقات نیز کارفرمایان قراردادهای مختص خود را تنظیم می‌کنند و برخی از کشورها نیز قراردادهای خاص خود را دارند و هیچ کدام از این موارد را مورد استفاده قرار نمی‌دهند، قراردادهای AIA و FIDIC رایج‌ترین قراردادهای همسانی هستند که امروزه در سطح بین‌الملل استفاده می‌شوند.
4. استفاده از قراردادهای همسان FIDIC و AIA در خاورمیانه
چند سال پیش، Thierry Paret، اولین معاون بخش بین‌الملل AIA، در حال مذاکره برای قرارداد با یک کارفرمای بزرگ در قطر بود که با ادبیات قراردادهای همسان برگرفته شده از FIDIC آغاز می‌شد؛ اما در ادامه با ماده‌های فرعی مانند این ماده که مهندس طراح بخشی از حق‌الزحمه خود را به دلیل تأخیر از دست می‌دهد ("خسارات تعیینی")، ترکیب شده بود. مواردی که هضم آنها دشوار بود. به گفته Paret:
«در خاورمیانه، زمان‌بندی پروژه‌ها محدود و دشوار است و کارفرمایان اغلب انتظار دارند مرحله طراحی فوری و سریع انجام شود. او خاطرنشان می‌کند که مشاوران باید تفاوت انتظارات را از منطقه‌ای به منطقه دیگر درک کنند. به‌عنوان‌مثال، در ایالات متحده، زمانی که پیش‌نویس اسناد ساخت تهیه می‌شود، معمولاً پروژه نهایی قابل‌اجرا در نظر گرفته می‌شود.»
برعکس ایالات متحده، در خاورمیانه، اسناد ساخت در زمان مناقصه در حدود ۸۰ درصد با جزئیات بیشتر از طرف پیمانکاران از طریق نقشه‌های کارگاهی تکمیل می‌شوند که پس از آن توسط مشاوران و مهندسان تأیید می‌گردند. اما مشخص نیست که مسئولیت تایید این نقشه‌ها با چه فردی است و اینها همه چیزهایی هستند که باید در قرارداد مشخص شوند تا مشاور دچار آسیب و ضرر نشود.
5. حضور AIA در خاورمیانه در مقایسه با FIDIC
موسسه معماران آمریکا (AIA) در سال ۲۰۱۰، بخش خاورمیانه را برای ارائه خدمات به اعضای خود در منطقه تأسیس کرد. AIA خاورمیانه، اکنون دومین بخش بزرگ در بین تمام بخش‌های بین‌المللی AIA است. شکی نیست که با رشد و توسعه به‌یادماندنی به همراه پتانسیل پیشرفت‌های اخیر خاورمیانه در صنعت ساخت، AIA خاورمیانه تلاش دارد تا اعضای آن به‌کارگیری قراردادهای AIA را بیشتر و گسترده‌تر کنند. برای گسترش استفاده از این فرم‌ها، اعضای AIA خاورمیانه باید به نیروهای خود نشان دهند که قراردادهای همسان AIA از نظر عوامل ریسک، هم‌راستا با شرایط کنونی صنعت در این منطقه هستند. اگر به نظر برسد که این قراردادها مناسب صنعت ساخت خاورمیانه نیستند، جایگزینی قراردادهای AIA با قراردادهای مورد استفاده کنونی دشوار خواهد بود. به گفته Paret که هم اکنون در جده عربستان سعودی مستقر است:
«FIDIC در اینجا، پادشاه است، قراردادهای AIA در آمریکا آزمون خود را پس داده و اثبات شده هستند؛ اما از نظر قانونی باید برای استفاده از آنها در خاورمیانه محتاط بود؛ زیرا آنها به‌درستی در چهارچوب حقوقی و قانونی این مناطق قرار نگرفته‌اند.»
6. فرصت‌های AIA در خاورمیانه
همان‌طور که یکی از مشاوران شاغل در خارج از کشور در مصاحبه‌ای گفت، اسناد قرارداد AIA جزو باارزش‌ترین دستاوردها و اقدامات AIA هستند، اما فرصت‌هایی برای AIA وجود دارد تا از طریق آموزش بیشتر در مورد اسناد قرارداد خود و حمایت از استفاده جهانی از آنها، سهم بیشتری از بازار جهانی را به دست آورد. برای این منظور، AIAU، درگاه آموزش مستمر AIA، دوره‌های متعددی را مانند مجموعه "When Change Means Going International" که اغلب به مسائل قراردادی می‌پردازد، ارائه می‌دهد.
به گفته Robyn Baker، مشاور کل CallisonRTKL و هم‌نویسنده فصل "مسائل حقوقی" AIA Global Practice Primer، معمولاً به دانشجویان در دانشگاه نمی‌آموزند که چگونه در قراردادها مذاکره کنند. Robyn Baker می‌گوید:
«یک قرارداد خوب، بهترین ابزار مدیریت ریسک است. مشاوران برای تدوین یک قرارداد صحیح با ماده‌های مناسب، باید زمان و انرژی صرف کنند.»
این موضوعی است که AIA به شکل جدی در خاورمیانه دنبال می‌کند.
7. مقایسه قراردادهای AIA و FIDIC از منظر محتوا
به‌صورت کلی، قراردادهای FIDIC در مقایسه با قراردادهای AIA، تفصیلی و با جزئیات بیشتری هستند و به نفع کارفرما یا مشتری عمل می‌کنند. هم چنین استانداردها، تعاریف و ماده‌های سخت‌گیرانه‌تری دارند و برای مشاورانی که با راه و چاه آشنا نیستند، دردسرساز خواهند بود. در واقع قراردادهای FIDIC از جامعیت و پیچیدگی بیشتری برخوردار هستند، در صورتی که قراردادهای AIA انعطاف‌پذیری و سادگی بیشتری دارند. شاید برای یک پروژه ساختمانی استفاده از قراردادهایی چون AIA بر FIDIC برتری داشته باشد. Paret می‌گوید:
«به‌طورکلی، تجربه من با FIDIC این است که شما یک قرارداد همسان استاندارد دارید، سپس کارفرما الزامات خاص خود را به آن اضافه می‌کند که معمولاً کارفرماپسند و برای مشاور و پیمانکار بسیار طاقت‌فرسا خواهد بود. گاهی اوقات شما از امضای قرارداد واهمه دارید، زیرا مسئولیت همه چیز با شماست.»
شرایط عمومی پیمان موسسه AIA که در قالب A201 ارائه شده، پراستفاده‌ترین سند شرایط عمومی پیمان در پروژه‌های صنعت ساخت در آمریکا است. ازاین‌رو، شرایط عمومی پیمان AIA می‌تواند معادل شرایط عمومی پیمان FIDIC (کتاب قرمز) که شناخته‌شده‌ترین آنهاست، در نظر گرفته شود؛ بنابراین، بررسی نحوه برخورد A201 با برخی از ریسک‌های کلیدی ساخت در مقایسه با کتاب قرمز FIDIC مفید خواهد بود.
برای کمک به مشاوران در درک ملاحظات قراردادی، AIA اخیراً AIA Global Practice Primer منتشر کرده که مواردی را که مشاوران در قراردادهای خود باید به آن توجه کنند، مشخص کرده است و در برگیرنده مواردی مانند تعهدات، برنامه‌های پرداخت، نقش‌ها و مسئولیت‌ها، حقوق مالکیت معنوی و حل اختلاف است که حق جبران را به عامل ثالث منتقل می‌کند. تمامی این موارد باید قبل از امضای قرارداد، به‌دقت و ترجیحاً با کمک یک مشاور حقوقی، مشاور مالیاتی یا کارگزار بیمه مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند.
مقایسه شرایط تاخیر در قراردادهای همسان FIDIC و AIA
تاخیرات در پروژه می‌تواند ناشی از عوامل پیچیده و متعددی باشد. ازاین‌رو برای مشاوران دشوار است که به‌صورت پیش‌فرض مسئولیت مالی تاخیرات را به عهده بگیرند. قراردادهای FIDIC و AIA نیز از نظر نوع استحقاق تأخیر مجاز پروژه، اندکی متفاوت هستند. به‌طورکلی اسناد AIA به پیمانکاران آزادی عمل بیشتری می‌دهند. هم‌چنین می‌توان انتظار داشت که مشاوران نوعی ضمانت‌های اجرایی را در نظر بگیرند تا از کارفرمایان در برابر برخی از مشاوران که قصد و نیت خوبی ندارند، محافظت کنند.
به‌عنوان‌مثال، در مسئولیت تاخیر، ماده 8.4 کتاب قرمز FIDIC، استحقاق پیمانکار برای تمدید مدت پروژه را مشخص می‌کند. این استحقاق برخاسته از تاخیرات ناشی از تغییرات، به‌استثنای شرایط آب‌وهوایی نامطلوب، نیروی کار پیش‌بینی‌نشده یا کمبود کالا در پی همه‌گیری یا اقدامات دولت و تاخیرات کارفرما است. موارد استحقاق دیگری نیز در قرارداد مانند تاخیرات ناشی از عدم دسترسی به کارگاه یا شرایط فیزیکی غیرقابل‌پیش‌بینی نیز برشمرده شده است. این موارد، عموماً استحقاقات محدودشده‌ای هستند.
از طرف دیگر، بند 8.3.1 قرارداد A201-2017، برخی از دلایل قابل‌بحث گسترده‌تری را برای استحقاق، از جمله اقدامات یا قصور کارفرما و مشاور (راهبر قرارداد)، عللی که خارج از کنترل پیمانکار رخ می‌دهند یا دلایل دیگری که مشاور با آنها تاخیر را توجیه می‌کند، مشخص می‌نماید. کارفرمایانی که از موقعیت کتاب قرمز استفاده می‌کنند ممکن است این حقوق را بیش از حد گسترده بدانند و به دنبال محدودکردن آنها از طریق اصلاح قرارداد همسان باشند.
مقایسه شرایط ادعا در قراردادهای همسان FIDIC و AIA
تفاوت دیگر در روند طرح ادعا ظاهر می‌شود. به‌طورکلی، رویه ادعای مندرج در بند 20.1 کتاب قرمز FIDIC، برای پیمانکار سخت و دشوار تلقی می‌شود. باید ظرف ۲۸ روز از تاریخی که پیمانکار از رویداد مربوطه آگاه شده یا باید می‌شد، اخطار ادعا داده شود. ادعای تفصیلی نیز باید ظرف ۴۲ روز از همان تاریخ ارائه شود. ارسال اخطار ظرف ۲۸ روز صریحاً به‌عنوان یک شرط مقدم برای استحقاق بر اساس ادعا تعیین شده است. بسته به شروط قابل‌اجرای قانون حاکم بر قراردادها، این امر می‌تواند منجر به ازدست‌دادن هر گونه حق معافیت برای پیمانکار شود.
ماده 15.1 قرارداد A201-2017 موضع پیمانکار پسندانه‌تری دارد. ادعاها باید ظرف ۲۱ روز پس از تاریخ وقوع رویداد یا تاریخی که پیمانکار آن را تشخیص می‌دهد، آغاز شود؛ بنابراین، محدودیت زمانی بر اساس اطلاع واقعی پیمانکار است، نه اطلاعی مانند آنچه در FIDIC قید شده است. این شرط صریحاً به‌عنوان شرط مقدم برای یک ادعا تعیین نشده است.
علاوه بر این، ماده 15.1.5.1 از AIA بیان می‌کند که در مواردی که یک رویداد اثرات ادامه‌دار و مداومی داشته باشد، تنها طرح یک ادعا لازم و کافی است. در چنین شرایطی پیمانکار طبق بند ۸ کتاب قرمز FIDIC موظف است به‌صورت ماهانه ادعاهای موقت و ادعای نهایی را ظرف ۲۸ روز پس از پایان رخداد ارسال کند.
8. جمع‌بندی
مثال‌های بالا چندین مورد از موارد بسیاری است که مشاوران باید هنگام راهنمایی و ارائه مشاوره به کارفرمایان در انتخاب مناسب قرارداد همسان، در نظر بگیرند. از جمله عوامل مهم‌تر، ماهیت کار، نیازهای تجاری طرفین و پروژه است که مسئولیت انجام طراحی و مبنای قیمت‌گذاری مورداستفاده را بر عهده دارد. عوامل خارجی مانند الزامات سرمایه‌گذاران یا بیمه‌گران نیز ممکن است مشکل‌ساز باشند.
قبل از هر تصمیم‌گیری در مورد شکل مناسب قرارداد، چه قرارداد AIA باشد، چه قرارداد همسان دیگری یا یک قرارداد شخصی‌سازی‌شده، باید به همه این اجزاء به‌عنوان یک کل توجه شود. دررابطه‌با قراردادهای AIA، این عوامل هنگام انتخاب فرم های قراردادی کمتر موردتوجه قرار می‌گیرند، به‌ویژه زمانی که هم متخصصان و هم کارفرمایان در این صنعت، با این قراردادهای همسان و موضعی که دارند، فقط به طور نسبی و نه کامل، آشنا هستند.
موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی‌پور (ACEMI) تنها موسسه تخصصی در ایران است که به دلیل تجربه و شناخت کافی از مجموعه قراردادهای همسان AIA در ایران فعالیت می‌کند. قرارداد AIA A201 نیز در دوره مدیریت ادعای موسسه به شکل موثری آموزش داده می‌شود و در صورتی که به خدمات مشاوره‌ای در استفاده از اسناد همسان بین‌المللی دارید، می‌توانید از خدمات تخصصی موسسه ACEMI استفاده نمایید.
[1] Kim O'connell. Contractual considerations for American architects working abroad. www.architectmagazine.com.
[2] David Johnston. AIA or FIDIC, which to choose. www.gulfconstructiononline.com.
