به دلیل پیچیدگی، ریسک‌ها و عدم قطعیت‌های فراوانی که در پروژه‌های صنعت ساخت وجود دارد، کمتر پروژه‌ای است که با تاخیر در حین یا انتهای پروژه مواجه نباشد. اما نه تنها بررسی دلایل تاخیر از اهمیت فراوانی برخوردار است، بلکه کمی‌سازی تاخیرات و تحلیل آن‌ها در زمان مناسب، موضوعی پراهمیت تلقی می‌گردد. تأخیر می‌تواند باعث بروز اختلافات و ادعاهای فراوانی شده و داشتن استراتژی مناسب در ابتدای پروژه برای مواجهه با این پدیده، هم از منظر کارفرما و هم از نگاه پیمانکار موضوعی حیاتی است. تأخیر در پروژه به عوامل زیادی بستگی دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
- کمبود منابع؛
- کاهش بهره‌وری؛
- کمبود بودجه و هزینه؛
- فسخ قرارداد پیمانکاران جزء؛
- عوامل طبیعی و غیره.
به‌طورکلی اگر فعالیتی را روی مسیر بحرانی تصور کنیم و این فعالیت به یکی از دلایل فوق دچار تأخیر شود، در واقع زمان نهایی پروژه را با تأخیر روبرو ساخته و این موضوع می‌تواند ادعاهای حقوقی زیادی را ایجاد کند. از این‌رو و به واسطه وابستگی تاخیرات به مسیر بحرانی، روش مسیر بحرانی (CPM) در آنالیز تأخیرات بسیار تأثیرگذار است. روشی که در بسیاری از دادگاه‌های بین‌المللی ابزاری تایید شده برای آنالیز تأخیرات به حساب می‌آید. البته باید اشاره نماییم که روش‌های بسیاری به جهت آنالیز تأخیرات موجود است که از تحلیل مسیر بحرانی استفاده نموده و هرکدام مزایا و معایب مختلفی دارند. انتخاب روش مناسب به پارامترهای بسیاری بستگی دارد که نمی‌توان با قطعیت درباره بهترین روش صحبت نمود. این موضوع بدان علت است که انتخاب روش‌ها صرف نظر از دقت آن‌ها به پارامترهای متعدد دیگری بستگی دارند که استفاده از هر یک را در زمان بررسی توجیه‌پذیر می‌نماید. بعضی از این پارامترها عبارت‌اند از:
- داده‌های موجود (برنامه مصوب، برنامه به‌روز شده، برنامه واقع و ...)؛
- زمان تحلیل (حین یا انتهای پروژه)؛
- دقت مورد انتظار از تحلیل (روش‌هایی با دقت بالاتر به واسطه ادعاهای پیچیده)؛
- رقم و حجم مورد ادعا؛
- بودجه در دسترس؛
- زمان در اختیار برای تحلیل؛
- منابع در دسترس و نیروهای متخصص برای تحلیل؛
- درک افراد فعال در پروژه از روش‌ها؛
- متن قرارداد؛
- و ...
صرف نظر از گستردگی این روش‌ها و بدون توجه به نوع پروژه، در این مقاله قصد داریم شما را به صورت خلاصه با بعضی از این روش‌ها و مزایا و معایب آن‌ها آشنا نماییم.

شکل 1. آنالیز تاخیرات برنامه زمانی.

1-روش برنامه زمانی مبنا در مقابل برنامه واقع (As-Planned vs. As-Built Method)

روش برنامه زمانی مبنا در مقابل برنامه واقع، به‌عنوان یکی از ساده‌ترین روش‌های آنالیز تأخیرات شناخته می‌شود. به‌هرحال برخی از محققین ادعاهایی در رابطه‌با پایین بودن قابلیت اطمینان این روش دارند و دلیل آن انجام مقایسه ساده برنامه زمانی مبنا با برنامه واقع است که نیاز به هیچ تکنیک پیشرفته‌ای ندارد. البته باید اشاره کنیم که این روش چون عموما به صورت کلی (Total Time Analysis) استفاده می‌شود چنین شرایطی داشته و روش دیگری به صورت پنجره‌ای برای این مدل تحلیل پیشنهاد شده که دقت بالاتری دارد.
مزیت قابل‌توجه این روش آن‌است که تنها به اطلاعات و داده‌های قابل‌دسترس و عمومی نیاز دارد. به‌عنوان‌مثال، برنامه زمانی مبنا که می‌تواند حتی به صورت گانت چارت بوده و در مقابل برنامه واقع تحلیل گردد. در این روش نیازی به داشتن یک برنامه با روابط منطقی به هم متصل شده نبوده زیرا عموما تاریخ‌های نهایی مد نظر قرار می‌گیرد.
قابل‌ذکر است که روش برنامه زمانی مبنا در مقابل برنامه واقع نیازی به تنظیم و ایجاد شبکه به مانند روش‌های افزایش و یا کاهش شبکه ندارد. این امر باعث می‌شود که تحلیلگران نتوانند موضعی یک‌طرفه را در آنالیز انجام شده جای دهند و این روش در دسته روش‌های مشاهداتی (Observational) تاخیرات قرار می‌گیرد.

2-روش افزایش تأخیر به برنامه زمانی مبنا (Impacted As-Planned Method)

روش افزایش تأخیر به برنامه زمانی مبنا به دلیل نقص‌های تئوری، کمترین طرف‌دار را بین چهار روش معرفی شده دارد. در واقع این روش تغییرات حین اجرا را در نظر نگرفته و ممکن است تاخیرات بدست آمده از این روش با تاخیرات حقیقی وقوع پیوسته در پروژه مطابقت نداشته باشد. اکثر محققان نیز استفاده از روش افزایش تأخیر به برنامه زمانی مبنا را برای اثبات اثر تأخیر توصیه نمی‌کنند. بسیاری از دادگاه‌ها نیز از دهه 1990 به بعد این روش را نپذیرفته و آن را رد کرده‌اند. یکی از دلایل رد این روش آن است که این روش تنها بر برنامه زمانی مبنا با فرضیات اولیه برای تعیین اثر تأخیر متکی بوده، در حالی که روند اجرا، تغییرات در اولویت اجرای فعالیت‌ها، تغییرات مسیربحرانی و روند پیشرفت پروژه هیچ‌کدام در نظر گرفته نمی‌شود. این موضوع در حالی است که نتایج تاخیر می‌تواند به صورت فاحشی با رخدادهای حقیقی فاصله داشته باشد.
یکی دیگر از دلایل غیرقابل بودن این روش آن است که این نوع آنالیز تأخیرات نمی‌تواند دلایل تأخیرات فعالیت‌های موردنظر را توسط همه طرف‌های قرارداد در برگیرد، مگر آن‌که با یکسری تکنیک‌هایی روش‌های بهبود آن‌را فرا گیرید.

3-روش حذف تأخیرات از برنامه واقع (Collapsed As-built Method)

روش حذف تأخیرات از برنامه واقع، روشی مشابه با روش افزایش تأخیر به برنامه زمانی مبنا است، اما به جهت رفع برخی از مشکلات روش افزایش تأخیر به برنامه زمانی مبنا، ایجاد شده است. اکثر متخصصان و محققان استفاده از این روش را تأیید می‌کنند زیرا فعالیت‌های این روش با رخدادهای واقعی پروژه مطابقت دارد. درصورتی‌که یک برنامه زمانی مبنا وجود نداشته باشد و یا به‌روزرسانی نشود، می‌توان یک برنامه زمانی واقع از طریق سوابق و دیتاهای پروژه مانند گزارش‌های پیشرفت ماهانه را ایجاد کرد.
اگرچه روش حذف تأخیرات از برنامه واقع به‌عنوان رویکردی با قابلیت اجرایی بالا است، اما معایبی را به همراه دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
- تأخیرهای هم‌زمان (Concurrent Delays) را نمی‌توان به سادگی با استفاده از این روش تحلیل نمود و به همین دلیل به سطح تخصص تحلیل‌گر وابستگی زیادی پیدا می‌نماید.
- این روش، ذات پویایی روش مسیر بحرانی در طول اجرای پروژه را در نظر نمی‌گیرد. در واقع تغییرات و جابجایی‎‌های رخداده بین مسیربحرانی در این روش به صورت کلی در نظر گرفته نشده و برای حل این موضوع باید از روش‌های تکمیلی استفاده نمود.
- در صورتی که داده‌های واقع در دسترس نبوده و یا شک و شبهه‌ای در دقت آن‌ها باشد، این روش قابلیت دست‌کاری زیادی خواهد داشت. به‌طورکلی، این روش زمانی مفید خواهد بود که پیمانکار و کارفرما به جزئیات سوابق برنامه زمانی واقع دسترسی داشته و به طور منطقی در تفسیر اطلاعات مورداستفاده برای ساخت شبکه برنامه واقع موافق باشند.
هر چند باید اشاره کنیم که باز هم با یکسری تکنیک‌ها می‌توانید نقاط ضعف این روش را نیز بهبود بخشید.

4- روش آنالیز اثر زمانی (Time Impact Analysis Method)

روش آنالیز اثر زمانی، معتبرترین روش آنالیز تأخیرات در بین چهار روش اشاره شده در این مقاله است. اکثر متخصصان و محققان موافق هستند که این روش مطمئن‌ترین نتایج را در بین این روش‌ها به همراه خواهد داشت که خود می‌تواند به دو صورت گذشته‌نگر و آینده‌نگر صورت گیرد. این رویکرد از fragnetها برای آنالیز رخدادهای تأخیر فردی استفاده نموده و یک تحلیل شبیه‌سازی شده (Modeled) است که البته می‌تواند به صورت ترکیبی نیز استفاده شود. تمامی این‌ها به سطح تخصص تحلیل‌گر وابسته است که چگونه و در چه شرایطی این روش را بهبود بخشد.
اگرچه روش آنالیز اثر زمانی کاستی‌های روش‌های دیگر را به همراه ندارد، اما در شرایطی که به صورت گذشته‌نگر استفاده گردد می‌تواند برخی موارد مانند تاخیرات همزمان (Concurrent Delays) را نادیده گیرد. موضوعی که باز هم اگر تخصص کافی در تحلیل‌گر وجود داشته باشد، می‌توان نسبت به حل این مشکل نیز راهکار مناسبی ارائه نمود.

شکل 2. مقایسه روش های آنالیز تاخیرات.

5- نتیجه‌گیری

همان‌طور که گفته شد، انتخاب هرکدام از روش‌های آنالیز تأخیرات به شرایط پروژه، زمان، هزینه، منابع در دسترس و موارد دیگری بستگی دارد، اما به‌طورکلی به دلیل محدودیت‌ها و سطح دانشی که در پروژه‌های صنعت ساخت وجود دارد، روش‌های ساده‌تر با دقت پایین‌تر بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرد. البته این موضوع در دادگاه متفاوت بوده و می‌تواند شرایط متفاوتی را رقم زند.
اگرچه روش آنالیز اثر زمانی (Time Impact Analysis Method) روشی دقیق‌تر مابین روش‌های فوق است، اما به علت صرف هزینه و زمان بیشتر و نیاز به تخصص بالاتر می‌تواند از گزینه‌های انتخابی در بسیاری از موارد حذف شود. از سوی دیگر، روش برنامه زمانی مبنا در مقابل برنامه واقع (As-Planned vs. As-Built Method) و روش حذف تأخیرات از برنامه واقع (Collapsed As-Built Method) در برخی شرایط کارآمد بوده و می‌توان با استفاده از تکنیک‌هایی آن‌ها را بهبود بخشید. روش افزایش تأخیر به برنامه زمانی مبنا (Impact as-planned method) نسبت به سه روش دیگر دارای ایرادات جدی بوده و استفاده از آن جزء برای مذاکره و توافق‌های سریع، توصیه نمی‌گردد.

لازم به ذکر است که موارد فوق در پروتکل SCL نیز تا حدی اشاره شده که موسسه ACEMI همراه با موسسه حقوق احداث اقدام به ترجمه این سند نموده است. جزئیات بیشتر را درباره ترجمه پروتکل SCL مطالعه نمایید. 

---

جایگاه این مبانی در آموزش های موسسه ACEMI

در نقشه راه جامع موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور، در سطح مهارت های سخت دوره ای با عنوان (فرآیند جامع آنالیز تأخیرات در پروژه) به صورت جامع ارائه شده است که به شکلی جامع و تخصصی به آموزش تمامی این مبانی می‌پردازد. باید توجه داشت که دوره های"برنامه ریزی، زمانبندی، ارزیابی و کنترل پروژه" و"مدیریت یکپارچه مدیریت مالی، حسابداری و هزینه"و"فرآیند جامع مدیریت اسناد و مدارک"پیشنیازهای این دوره می باشند. همچنین به جهت آشنایی با سایر دوره ها و تاریخ برگزاری آن‌ها می توانید به بخش تقویم آموزشی موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور مراجعه نمایید.