مقدمه‌ای بر آنالیز تاخیرات (تدوین لایحه تاخیرات)

صنعت ساخت به دلیل ریسکها، عدم قطعیتها، شرایط تغییرپذیر، دستورات تغییرات کارها و بسیاری از مواردی که حتی از قصور طرفین خارج است، دچار تغییرات گردیده و وقوع تاخیر در پروژه ها امری عجیب تلقی نمیشود. در واقع، حتی با وجود برنامه ریزی های دقیق و مناسبی که برای اجرای پروژه صورت گرفته است، اما همچنان احتمال وقوع تاخیر امری کاملا محتمل بوده که این موضوع نیاز به یک برنامه دقیق دارد. این موضوع کاملا صحیح است که طرفین پروژه باید تا حد امکان از بروز تاخیر پروژه جلوگیری نمایند، اما با این وجود باید برای تاخیرات در پروژه آماده باشیم. 

تاخیرات پروژه، نه تنها بر روی زمان و هزینه تاثیر مستقیمی میگذارند، بلکه بسیاری از موارد دیگر همچون کیفیت و ایمنی را تحت تاثیر قرار داده و میتوانند پروژه را با بحران اختلاف مواجه نمایند. تاخیرات زمینه ساز ایجاد ادعاهایی است که میتوانند به اختلافات سنگین منتهی شده و خسارات زیادی را برای طرفین به همراه داشته باشند. تاخیراتی که عموما به دو صورت آینده نگر (Prospective) و گذشته نگر (Retrospective) تحلیل گردیده و هر کدام دلایل جداگانه ای نیز دارند. البته باید به این موضوع آگاه باشیم که تنها روشهای آنالیز تاخیرات نیستند که بر روی این نتایج تاثیر گذاشته، بلکه کل این فرآیند از مرحله تدوین قرارداد، برنامه ریزی پروژه و مدیریت مالی نقش تعیین کننده و بسیار اثرگذار خواهند داشت. از این رو، تعریف یک قرارداد مناسب که موارد متعددی را شامل گردیده و بحثهای برنامه ای و مالی را داخل خود دیده باشد، یکی از اصلیترین مکانیزمها برای محاسبه، کنترل و تایید تاخیرات بوده و میتواند ما را در اخذ تصمیمات در لحظه کمک نماید.

شکل 1. خلاصه ای از تاخیر ایجاد شده در ساخت پل.

1. آشنایی با انواع تاخیرات:

برای شناسایی دلیل تاخیر، سه سوال اصلی ایجاد میشود که عبارتند از:
- مقصر ایجاد تاخیر چه کسی است؟
- زمان تاخیر ایجاد شده و تاثیر آن بر روی زمان کلی پروژه چه میزان است؟
- خسارت تاخیر ایجاد شده چه مقدار است؟
البته باید آگاه باشیم که تحلیل خود تاخیر به ذاته کافی نبوده و تمامی تحلیلها باید بر روی مسیر بحرانی مدلسازی شوند. بدون استفاده از تحلیلهای مسیر بحرانی و روشهای آنالیز تاخیرات، تحلیل تاخیرات موضوعی نادرست است. از طرفی، عوامل ایجاد تاخیرات را به طور کلی میتوان به دو مورد اجتناب پذیر و اجتناب ناپذیر طبقه بندی نمود که در ادامه به شرح مختصری از این دو مورد خواهیم پرداخت.

الف- تاخیر های اجتناب پذیر:
- تاخیر از سوی کارفرما: همانگونه که مشخص است، این نوع تاخیرات از سوی کارفرما و یا تیم کارفرما صورت میگیرد. بعضی از این تاخیرات عبارتند از: تغییر احجام کار، تعلیق کار، عدم ایجاد هماهنگی بین پیمانکار تحت مدیریت کارفرما و ...
- تاخیر از سوی پیمانکار: دلیل بروز تاخیرات میتواند از سوی پیمانکار و یا تیم پیمانکار باشد. بعضی از این تاخیرات عبارتند از: برنامه ریزی نامناسب، مدیریت نامناسب منابع، عدم وجود نظارت کافی، نرخ بهره وری ناکافی، و ...
- تاخیر از سوی طراح یا مشاور: دلیل بروز تاخیرات میتواند از سوی طراح و یا مشاور باشد. بعضی از این تاخیرات عبارتند از: تاخیر در انجام بازرسی و آزمایشات، تاخیر در انجام طراحی، تاخیر در اعمال تغییرات اعمال شده در طراحی، تاخیر در پاسخگویی به RFI، تاخیر در بررسی Submittal ها در زمان مقرر و .... اما باید توجه داشت که اکثر مواقع (با توجه به نوع قرار داد و روش اجرا، این موضوع متغییر است)، طراح یا مشاور در تیم کارفرما قرار خواهند گرفت و از این رو این تاخیرات در اکثر اوقات در دسته تاخیرات کارفرما قرار میگیرد و طبقه بندی جداگانه ای برای آن قایل نمیشویم.

ب- تاخیرات اجتناب ناپذیر:
بعضی از تاخیرات قابل اجتناب نبوده و خارج از قصور طرفین هستند. برخی از این تاخیرات عبارتند از: شرایط آب و هوایی غیرقابل پیشبینی (Adverse Weather Condition)، سیل، جنگ، همه گیری بیماری ناشناخته و اپیدمی و ... که برخی منابع از آن به عنوان فورس ماژور (Force Majeure) یا Exceptional Event (در فیدیک 2017) یاد میکنند.    

قابل ذکر است که به لحاظ نحوه برخورد با تاخیرات ایجاد شده، می توان آن ها را در سه دسته کلی تاخیرات بخشودنی (مجاز) (Excusable)، نابخشودنی (غیرمجاز) (Non-Excusable) و همزمان (Concurent delay) طبقه بندی نمود. نکته مهم در این بخش آنست که اغلب مراجع از اشاره به تاخیرات همزمان (Concurrent Delays) غفلت نموده و یکی از مهمترین و پیچیده ترین تاخیرات را فراموش مینمایند. تاخیری که در دنیا وحدت رویه نداشته و برای تحلیل آن باید به جزئیات زیادی آگاه باشیم. از طرفی، زیر مجموعه تاخیرات بخشودنی (مجاز) (Excusable) نیز تاخیرات به دو دسته قابل جبران (Compensable) و غیرقابل جبران (Non-Compensable) تقسیم بندی میگردند. 

شکل 2. طبقه بندی انواع تاخیرات.

2. آنالیز زمانی تاخیرات (EOT):

به جهت تحلیل تاخیرات در زمان اجرا (Contemporaneous) و یا پس از وقوع تاخیر یا در انتهای پروژه ها (After-the-Fact)، فرآیند آنالیز تاخیرات (Delay analysis) در پروژه ها مورد استفاده قرار گرفته و همانطور که گفته شد، آنالیز تاخیرات به صورت کلی به دو شیوه آینده نگر (Prospective) و گذشته نگر (Retrospective) انجام میشود. در روش آینده نگر، هدف، تحلیل بر مبنای کنترل زمان بوده و طرفین به دنبال پیشبینی اثر تاخیر قبل از وقوع و حادث شدن اثر واقعی آن هستند. این موضوع بخصوص در پروژه هایی که زمان در آنها نقش کلیدی دارد بسیار مهم تلقی گردیده و بدون استفاده از این روشها، تدوین برنامه های جبرانی (Recovery یا Catch up یا Mitigation) و زمانبندی مجدد (Replan) امری ناصحیح تلقی شده و میتواند منجر به اختلافات بسیار زیادی همچون ادعای تسریع اعتباری (Constructive Acceleration) گردد. بسیاری از قراردادها در دنیا الزام استفاده از این روشها را برای تمدید زمانی (EOT) مطرح نموده و فرمهای قراردادی همسانی چون AIA و FIDIC و ConsensusDocs و ... به صورت نهفته به این نوع آنالیزها با اشاره به بازه زمانی محدود برای Notice و ارائه ادعا اشاره دارند. اما اگر به هر دلیلی نتوان اثر تاخیر (مانند Change order) را پیشبینی نمود، باید بتوان از تحلیل تاخیرات به صورت گذشته نگر (Retrospective) استفاده کرد. روشهایی که به نسبت روشهای آینده نگر، از دقت بالاتری برخوردار بوده، اما اثربخشی کمتری برای کنترل زمان پروژه و کمک به کاهش تاخیرات خواهند داشت. روشهایی که عموما در زمان حل اختلاف استفاده گردیده و باید برای ارائه ادعاها به داوری و دادگاهها مورد استفاده قرار گیرند.

در حالت کلی نیز روشهای مختلفی برای تحلیل تاخیرات ارائه گردیده که در پروتکل SCL به 6 مورد و در دستورالعمل AACE 29R-03 به 9 مورد پرداخته شده و شاید بتوان رویه های نامحدودی را نیز برای تحلیل تاخیرات متصور بود. روشهایی که میتوان به انواع پنجره ای و غیرپنجره ای تقسیم بندی نمود و در موارد زمان تحلیل، نوع بکارگیری مسیر بحرانی، اثر و تاثیر تاخیر، اثر تجمعی و غیرتجمعی با یکدیگر متفاوت دانست. روشهایی که اگر چه در منابع بدانها اشاره شده است، اما پیچیدگیهای زیادی را در بر داشته و تحلیلگر باید نسبت به انبوه موارد و جزئیات تحلیلها آگاه باشد. برخی از این روشها عبارتند از:
- analysis As-planned vs As-built
- Time impact analysis
- Time slice windows analysis
- analysis Impacted As-planned
- analysis Collapsed As-built
نکته مهم و اشتباه رایج بسیاری از متخصصان و حتی مراجع در این بخش آنست که روش پنجره ای (Windows) را جدا نموده و به عنوان یک روش مجزا مطرح میکنند. این در حالی است که تمامی این روشها میتوانند به روش پنجره ای، Gross و یا Total انجام شده و در نظر گرفتن روش پنجره ای به صورت جداگانه امری رایج اما ناصحیح است.

3. آنالیز مالی تاخیرات (Compensation و Liquidated Damages):

آنالیز مالی تاخیرات نیز موضوع مهمی بوده، که از نگاه کارفرما و پیمانکار تفاوتهای زیادی دارد. برای این موارد مبانی حقوقی و قراردادی زیادی وجود داشته و باید آگاه باشیم که باید دسته بندی مناسبی در ابتدا صورت پذیرد. به طور مثال، اگر تفکیک مناسبی برای بالاسری سازمان و بالاسری پروژه صورت نگرفته باشد، برای استفاده از فرمولهای محاسبه خسارت بالاسری (مانند آیکلی که به اشتباه در برخی مراجع ایچلی نامیده شده است)، دچار مشکل خواهیم شد. ساختارهای حسابداری و مالی و بخصوص صورت سود و زیان (یا صورت درآمد)، باید حتما شرایط استفاده از فرمولهایی چون Eichleay و Hudson و Emden و ... را فراهم آورند. علاوه بر این موارد، استفاده از این فرمولها نیاز به الزامات قراردادی داشته و باید پروژه در شرایط تعلیق، تاخیر مجاز بدون همزمانی (Non-concurrent) به سر برد. البته الزامات فراوان زیادی برای استفاده از این فرمولها وجود داشته و همچنین بعضی از این فرمولها ضعفهای فراوانی دارند که باید در زمان بکارگیری آنها در نظر گرفته شوند. البته مبانی مدیریت مالی و ساختارهای حسابداری، یکی از اساسی ترین موارد در بکارگیری این فرمولها برای تحلیل تاخیرات بوده که در کشورمان دچار نقص فراوانی هستند.  

4. نتیجه گیری:

باید آگاه باشیم که قرارداد باید به هر دو موضوع تحلیلها از منظر زمانی و مالی پرداخته و در تحلیلهای زمانی نیز حتما باید رویه های آینده نگر و گذشته نگر تفکیک گردند. در این تحلیلها، انتخاب پنجره های تحلیل (Windows)، تعریف مسیر بحرانی (Critical Path)، تعریف مالکیت شناوری (Float Ownership)، مالکیت ذخیره احتیاطی (Contingency Ownership)، نوع تحلیل تاخیرات همزمان (Concurrent Delays)، زمان تحلیلها (Contemporaneous یا After-the-Fact)، ارتباط اسناد زمان مناقصه، تقسیم بندی هزینه های بالاسری پروژه و سازمان (HOOH)، موارد مربوط به خسارت پیمانکار (Compensation) و کارفرما (Liquidated Damages) و بسیاری از موارد دیگر، همگی بر روی تحلیل تاخیرات و نتایج انتهایی تاثیرگذار بوده و تحلیلگر باید بر روی آنها تسلط کافی داشته باشد.

به طور کلی هدف از آنالیز تاخیرات، شناسایی تاخیر، مقدار خسارت وارد شده از تاخیر، مقدار زمان از دست رفته و عامل ایجاد کننده تاخیر است. انجام آنالیز تاخیرات نیازمند وجود یک برنامه زمانبندی مناسب بوده که باید در بازه های زمانی مناسب و با توجه به شرایط پروژه بروز رسانی گردد. همچنین، نگهداری تمامی اسناد و مدارک مربوط به اجرای پروژه که دسته بندی مشخصی نیز توسط پروتکل SCL برای آن ارائه شده است، یکی دیگر از مبانی مهم در اینگونه تحلیلهاست. البته باید آگاه باشیم که تحلیلگران حتی در صورت عدم وجود برنامه زمانبندی نیز باید قادر به تحلیل تاخیرات باشند. در نهایت باید توجه داشت که، آنالیز تاخیرات "تنها شامل مبانی حقوقی نبوده" و نیاز به روشهایی دارد که بتوان به کمک آن ارزیابی های دقیقتری انجام داد. این مطلب از آن جهت مهم است که اغلب در کشورمان برای ارزیابی تاخیرات "بدون توجه به این مباحث اقدام به ارائه فرمولهایی شده است که هیچ کدام نمیتواند مبنای مناسبی برای ارزیابیها باشد." اگرچه روشها و متودهای بسیاری در تحقیقات و مطالعات آنالیز تاخیرات ارائه شده و در پروژه های مختلف در دنیا استفاده میشود، اما نمیتوان ادعا کرد که یک روش میتواند بر روشهای دیگر کاملا برتری داشته و در تمام شرایط به کار رود. باید بدانیم که همه روشهای آنالیز تاخیرات مزایا و معایبی دارند که میتوانند در یک شرایط خاص بر دیگری برتری داشته باشند.

- به جهت مطالعه بیشتر، فایلی جهت دانلود قرار داده شده است.

جایگاه مبانی ارائه شده در آموزش های موسسه ACEMI:

در نقشه راه جامع موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور، در سطح مهارت های سخت دوره ای با عنوان "فرآیند جامع آنالیز تاخیرات در پروژه" به صورت جامع ارائه شده است. باید توجه داشت که دوره های "برنامه ریزی، زمانبندی، ارزیابی و کنترل پروژه" و "مدیریت یکپارچه مدیریت مالی، حسابداری و هزینه" و "فرآیند جامع مدیریت اسناد و مدارک" پیشنیازهای این دوره می باشند. همچنین به جهت آشنایی با سایر دوره ها و تاریخ برگزاری آن ها می توانید به بخش تقویم آموزشی موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور مراجعه نمایید.