در مقاله آیا ایدهٔ «ساخت ناب» میسر است؟ به این موضوع پرداختیم که تفکر ناب، تفکری است که بر اساس ایجاد بیشترین ارزش با کمترین هدررفت بنا شده و بیشترین استفاده را در فرآیند‌ها و فعالیت‌های مکرر دارد. یکی از جنبه‌های برجسته و متمایزکنندهٔ دانش و تفکر ناب، ارزش‌آفرینی بی‌مانند آن در فرآیندهاست. روشهای اصول ناب در بخش‌ها و محدوده‌های زیادی از مدیریت پروژه اجراپذیر هستند و این امر میتواند هزینه‌های پروژه را به طرزی چشمگیر کاهش دهد. در نوشته‌ای دیگر به کاهش هدررفت در صنعت ساخت و بهبود بهره‌وری پرداخته‌ایم.
در حالی‌که در کسب‌و‌کارهایی به جزء کسب‌و‌کارهای صنعت ساخت، با افزایشی در حدود ۱۵۰ درصد در بهره‌وری مواجه بوده‌ایم، در ۵۰ سال اخیر، بهره‌وری در صنعت معماری، مهندسی و ساخت (Architecture, Engineering & Construction) یا ،AECحدود ۲۰ درصد کاهش یافته است. با وجود اهمیت ساخت در زندگی ما و اقتصاد جهانی، سیستم ساخت سنتی هم‌چنان دارای کاستیهای متعددی است. کاستی‌هایی که در ادامه این مقاله به 7 مورد از مهم‌ترین آن‌ها پرداخته‌ایم. مواردی که ساخت ناب میتواند نقش تعیین‌کننده‌ها در بهبود آن‌ها داشته باشد.
1. هفت چالش صنعت ساخت و راهحلهای ساخت ناب (Lean Construction)
در این بخش به بررسی هفت چالش اصلی صنعت ساخت که ساخت ناب(Lean Construction) میتواند آن‌ها را مرتفع نماید، پرداخته‌ایم.
1. بهره‌وری پایین
استفاده از حسگرهای بدن مانند شتاب‌سنج، ژیروسکوپ و مغناطیس‌سنج که اندازه‌گیری وضعیت و حرکات کارگران را ممکن می‌سازد، توجه بیشتری را برای نظارت بر فعالیت‌های ساخت به خود جلب کرده است. علاوه بر اینکه شتاب‌سنج‌ها اندازه کوچک، دقت خوب و مصرف انرژی مناسبی دارند، در مقایسه با سنسورهای تصویر، انعطاف‌پذیری بیشتری داشته و قوی‌تر هستند. مزیت دیگر شتاب‌سنج‌ها این است که می‌توان آن‌ها را در مچ‌بند تعبیه کرد تا فعالیت‌های انجام شده با دست مانند سنگ‌تراشی، آهن‌کاری و نجاری را طبقه‌بندی کنند. ساخت ناب به دلیل استفاده از ابزارهای متنوع به ما کمک می‌کند تا اتلافات را کاهش داده و با تغییر فرآیند اجرای کار (One flow)، روی ارزش (Value) متمرکز شویم.
2. فقدان نوآوری
در سال 2014، کمیسیون اروپا رتبه‌بندی سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در بخش‌های صنعتی را برای 2500 شرکت برتر جهان منتشر کرد. در این گزارش، صنعت ساخت در میان 15 صنعت اصلی در جایگاه آخر قرار دارد. هم‌چنین، بیشتر این سرمایه‌گذاری‌ها در صنعت ساخت، در زمینه راهحلهای نرم‌افزاری ارائه گردیده و به‌ندرت در متدولوژی‌های مدیریت پروژه ارائه شده است. ساخت ناب که به نوعی متودلوژی جدیدی به حساب می‌آید، به دلیل نوآوری‌های فراوان و تمرکز بر روی همکاری به جای رقابت، از نوآوری، پذیرش سریع‌تر و خلاقیت بالاتر اعضای تیم بهره می‌برد.
3. شکست پروژه‌ها از منظر هزینه و زمان‌بندی
بر اساس گزارش مؤسسه جهانی McKinsey در سال 2017، هفتاد درصد از پروژه‌های ساخت با کسری بودجه مواجه شده و 61 درصد آن‌ها با تأخیر در برنامه زمان‌بندی به اتمام رسیدند. از منظر اقتصادی، بخش ساخت از لحاظ تاریخی بخش بسیار مهمی از موتور اقتصادی، هم به دلیل سهم آن در تولید ناخالص داخلی و هم به دلیل توانایی آن در ایجاد مشاغل مستقیم و غیرمستقیم در هر کشور بوده است. ساخت ناب با استفاده از روش متفاوتی از برنامه‌ریزی پروژه به نام Last Planner System یا LPS، نقش موثری در زمان‌بندی بهینه پروژه‌ها، بخصوص در شرایط عدم قطعیت دارد. ساخت ناب با کوتاه کردن مسیر اجرای پروژه، کاهش اتلافات، کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری، نه تنها باعث کاهش بودجه مورد نیاز جهت اجرای پروژه‌ها شده، بلکه زمان اجرای کار و نیاز به تامین مالی پروژه‌ها را کاهش می‌دهد.
4. ناکارآمدی سیستم اجرای پروژه
سیستم اجرای سنتی پروژه که مبتنی بر طرح، مناقصه و ساخت است، کارکرد مناسبی از لحاظ فعالیت تیمی ندارد؛ زیرا پیمانکار اصلی پس از تعریف پروژه در پروژه مشارکت نموده؛ بنابراین نمی‌تواند ایده‌های بهتری برای حل مشکلات ارائه دهد. هم‌چنین، هنگامی که کار ساخت آغاز شده است، بسیاری از مسائل آشکار می‌شود و اغلب برای جلوگیری از هزینه، برنامه و ریسک بیش از حد دیر است. موضوعی که در صورت استفاده از سیستم تحویل و اجرای جدیدی به نام Lean Project Delivery System میتواند مرتفع گردد و از سیستم تحویل و اجرای کارآمدتری جهت اجرای بهینه پروژه استفاده کرد. اگر این روش با روش تحویل یکپارچه اقلام (Integrated Project Delivery System یا IPD) استفاده شود، قابلیت بهبود حداکثری را خواهد داشت.
5. تضاد منافع ذینفعان
صنعت ساخت دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی مانند ذینفعان متعدد با نیازهای مختلف بوده که بعضا منافع متضادی نیز دارند. موضوعی که ارتباطات را دشوار نموده و به دلیل تعدد کانال‌های ارتباطی ریسک‌های زیادی را به پروژه تحمیل می‌نماید. اما ساخت ناب به دلیل تمرکز بر روی جریان متفاوتی از اجرای کار و استفاده از روش اجرای LPDS میتواند ذینفعان را در فازهای مختلف مشارکت داده و سهم زیادی در بهبود ارتباطات در فرآیند ساخت ایفاء نماید. علاوه بر آن، ترکیب روش اجرای LPDS با روش برنامه‌ریزی LPS سهم بسیار زیادی در ایجاد مدل مشارکتی و برطرف کردن بخش زیادی از تضاد منافع خواهد داشت.
6. کسب‌و‌کار ناپایدار
فعالیت‌های صنعت ساخت به‌صورت حلقه‌های به هم‌پیوسته و چندگانه بوده که تاثیرپذیری زیادی از شرایط اقتصادی دارند. ساخت ناب به علت کارایی بالا در شرایط عدم قطعیت، کمک بسیار زیادی به پایدارسازی کسب‌وکارها در شرایط نامناسب اقتصادی خواهد نمود.
7. محیط پیچیده
برخلاف صنعت تولید، صنعت ساخت فرآیند تولید خود را در بیشتر موارد در فضای باز انجام می‌دهد. به همین دلیل، هم نیروی انسانی و هم مواد و مصالح شدیدا تحت‌تأثیر عوامل محیطی هستند. تصمیم‌گیری دشوار است. از این نظر، صنعتی‌شدن و استفاده از عناصر پیش‌ساخته در پروژه‌های این صنعت کمک زیادی به بهبود این محیط پیچیده می‌نماید. بنابراین چگونه Lean Construction می تواند کمک کند؟
دانیل جونز اشاره می‌کند، Lean عبارت است از ایجاد بیشترین ارزش در حالی که اتلاف منابع، زمان، انرژی و تلاش را به حداقل می رساند. تفکر ناب و اجرای آن، به سازمان ها کمک می‌کند تا هم نوآورتر و هم رقابتی‌تر شوند تا در نهایت به پایداری بیشتر برسند.
بنابراین، به منظور مبارزه با دنیای VUCA فعلی (نوسان، عدم قطعیت، پیچیدگی و ابهام)، روشهای جدیدی مانند ساخت ناب (LC) که میتواند بهره‌وری را افزایش داده و به تغییرات پیچیده‌ی مداوم بخش ساخت واکنش سریع نشان دهد، کلیدی خواهد بود.
2. چرا ساخت ناب (Lean Construction) یاد بگیریم؟
با توجه به مشکلات امروزه صنعت ساخت مانند افزایش دستمزد، کاهش تعداد نیروی کار و افزایش ریسک‌های مخاطره‌آمیز، پیاده‌سازی اصول ناب اهمیت زیادی دارد.
از طرف دیگر، اتمام پروژه‌ها در زمان کمتر و با حداقل اتلافات در زمان، هزینه و منابع دغدغهٔ همیشگی پروژه‌های صنعت ساخت بوده است. بر اساس گزارش موسسه ساخت ناب (Lean Construction Institute)، بیش از 50 درصد هزینه‌های پروژه‌های صنعت ساخت، اتلافات هستند. اتلافاتی که بخش زیادی از آن به کمک ساخت ناب مرتفع شده و این ساختار سهم زیادی در کاهش زمان، هزینه، نیاز به تامین مالی و بهبود کیفی پروژه‌ها دارد. ساخت ناب (Lean Construction) با ارائه تکنیک‌ها، ابزارها، رویه‌ها و متدها، به شناسایی اتلافات و کاهش هزینه‌ها منجر می‌شود که همین به نوبه خود موجب افزایش بهره‌وری و در پی آن افزایش سود خواهد شد.
همین موارد باعث شده تا از دو بعد دانشگاهی و صنعت، مبحث ساخت ناب مورد توجه جدی قرار گیرد.
از منظر دانشگاهی، ساخت ناب، یکی از دروس اصلی رشته مدیریت ساخت در دانشگاه‌های مطرح دنیا بوده (مورد Lean Construction and Control در شکل 1) و فارغ‌التحصیلان رشته مدیریت ساخت باید مبانی اصول ناب و ساخت ناب را به صورت یک درس اجباری فراگیرند.
از منظر صنعت نیز موسسات مختلفی در زمینه ساخت ناب در سراسر دنیا تاسیس گردیده تا در عصر جدید به توسعه این مبانی بپردازند. حتی کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله قطر، تفاهم‌نامه همکاری با موسسات و انجمن‌های مختلف آمریکایی، از جمله انجمن پیمانکاران آمریکا (AGC) امضاء نمودند تا نسبت به ترویج این مبانی در این کشورها در خاورمیانه اقدام نمایند. موضوعی که باعث تاسیس موسسات ساخت ناب در خلیج فارس شده است.
شکل 1. سرفصل‌های درسی رشته مدیریت ساخت در دانشگاه Illinois Tech آمریکا
3. چگونه ساخت ناب (Lean Construction) یاد بگیریم؟
علی‌رغم اهمیت مبانی ساخت ناب و اجباری بودن این رشته در دانشگاه‌های مطرح دنیا، این مبانی در کشورمان مورد غفلت زیادی قرار گرفته است. موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی‌پور (ACEMI) اولین موسسه تخصصی مدیریت ساخت در ایران است که پیاده‌سازی تفکر ناب را در دوره اجرا و مدیریت پروژه به روش اصول ناب (Lean Project Management) به طور یکپارچه و مختص صنعت ساخت آموزش می‌دهد. موسسه ACEMI این دوره را در سال 1400 برای اولین بار در کشور ارائه نموده و شاید تنها موسسه‌ای باشد که در این ساختار جامع این مبانی را با رویکرد یکپارچگی با مبانی سایر دوره‌های مدیریت پروژه در کشور آموزش می‌دهد. در این دوره، علاوه بر مفاهیم، اصول و ابزارهای ناب، نحوه پیاده‌سازی جامع این رویه‌ها را همراه با بررسی مثال‌های متعدد و با رویکرد پروژه‌های صنعت ساخت خواهید آموخت و با یادگیری این مفاهیم، پیاده سازی روش اجرای مبتنی بر BIM امکان‌پذیر خواهد بود. علاوه بر آن، ارتباط روش IPD و BIM با سیستم Last Planner و Lean به صورت یکپارچه در این دوره آموزش داده می‌شود.
