ارائه فرایند مدیریت ریسک برای پروژه‌های صنعت ساخت

ریسک یکی از موضوعات چالش‌برانگیز برای پروژه‌ها بوده و این موضوع در صنعت ساخت از اهمیت بیشتری نیز برخوردار است. بر اساس آنچه در مطالعات بررسی گردیده است، آمار ورشکستگی سازمان‌های فعال در صنعت ساخت از سازمان‌های فعال در سایر صنایع بالاتر بوده و این آمار باعث گردیده سازمان‌های فعال در صنعت ساخت کسب‌وکاری به‌مراتب پرریسک‌تر داشته باشند. در واقع باید ریسک را واقعیتی جدایی‌ناپذیر از پروژه‌ها دانست. ریسک در تمام مراحل اجرای پروژه، همراه پروژه خواهد بود. اما باید توجه داشت که به جهت کاهش ریسک‌ها و موفقیت در پروژه‌ها، نیازمند مدیریت صحیح ریسک‌ها می‌باشیم تا بتوانیم در زمان مناسب آن‌ها را شناسایی و کنترل کنیم. در این مقاله قصد داریم به بررسی تحقیقاتی که در این زمینه توسط آقای Szymanski در سال 2017 انجام شده است، بپردازیم ([1]).

1. انواع ریسک:

در پروژه‌های صنعت ساخت در روش‌های اجرا و تحویل پروژه EPC، انواع ریسک‌ها عموماً به 5 گروه اصلی زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:

1.1. گروه اول: ریسک‌های مرحله طراحی اولیه 

 طراحی اولیه که قبل از مرحله مناقصه انجام می‌شود نیز شامل ریسک‌هایی می‌باشد که بعضی از این ریسک‌ها عبارت‌اند از:
- ریسک شناسایی ضعیف بازار
- ریسک شناسایی ضعیف اولویت سرمایه‌گذاران
- ریسک برآورد بیش از حد هزینه‌های پروژه
- ...

2.1. گروه دوم: ریسک‌های موجود در مرحله مناقصه 

 قبل از شروع پروژه نیاز به برگزاری مناقصه داریم. در این مرحله نیز می‌تواند ریسک‌هایی رخ دهد که برخی از این ریسک‌ها عبارت‌اند از:
- ریسک لغو مناقصه
- ریسک استفاده از قیمت رقبا در بازار رقابت
- ریسک‌های قراردادی و مدیریت ادعا
- ریسک فساد
- ...

3.1. گروه سوم: ریسک‌های موجود در مرحله طراحی تفصیلی 

 یکی از مهم‌ترین مراحل اجرای پروژه، مرحله طراحی تفصیلی است، به‌طوری‌که همیشه سایه اثرات طراحی بر سر پروژه خواهد ماند. بعضی از ریسک‌های موجود در این مرحله عبارت‌اند از:
- ریسک انتخاب نادرست تیم طراحی
- ریسک برآورد بیش از حد هزینه‌های پروژه
- ریسک انتخاب تکنولوژی نامناسب
- ...

4.1. گروه چهارم: ریسک‌های موجود در مرحله ساخت 

این گروه مربوط به خطرات موجود در زمان اجرای پروژه می‌شود. بعضی ریسک‌های موجود در این مرحله عبارت‌اند از:
-ریسک تفاوت در وضعیت فیزیکی کارگاه
-ریسک اعتراض و اعتصاب
- ریسک برنامه‌ریزی نامناسب
- ریسک کیفیت نامناسب مصالح
- ...

5.1. گروه پنجم: سرمایه‌گذاری مالی

 بیشترین ریسک در بین 5 گروه، مربوط به ریسک‌های موجود در سرمایه‌گذاری مالی می‌شود. بعضی ریسک‌های موجود در این مرحله عبارت‌اند از:
- ریسک بی‌ثباتی سیاسی کشور
- ریسک بی‌ثباتی اقتصادی کشور
- ریسک تورم
- ریسک رکود در صنعت
 - ...

2. برنامه‌ریزی و پاسخ‌دادن به ریسک

به جهت کنترل و شناسایی ریسک در پروژه‌ها، نیازمند برنامه‌ریزی و مدیریت مناسب ریسک هستیم. برنامه‌ریزی برای مقابله با ریسک باید هم‌زمان در مرحله برنامه‌ریزی پروژه انجام شود. در ادامه به معرفی برخی از روش‌های برنامه‌ریزی و مدیریت ریسک می‌پردازیم.

1.2. تجزیه‌وتحلیل اثرات ذی‌نفعان بر روی پروژه

یکی از روش‌های برنامه‌ریزی و مدیریت ریسک تجزیه‌وتحلیل ذی‌نفعان پروژه است که شامل تمامی افراد حاضر در پروژه و همچنین تمام اشخاص حقیقی و حقوقی در پروژه برای انجام این تجزیه‌وتحلیل می‌شود. تجزیه‌وتحلیل اثرات ذی‌نفعان می‌تواند برای برخی از دلایل زیر انجام شود:
- ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی
- علایق، اهداف، انتظارات و...
- حساسیت به مسائل مربوط به فعالیت‌های پروژه
- پتانسیل، دانش و تجربه
- پیامدها و نتیجه‌گیری برای پروژه
در ادامه یک نمونه مثال دررابطه‌با ماتریس مصاحبه با ذی‌نفعان که بر اساس دو شاخص تأثیر ذی‌نفعان بر پروژه و میزان علاقه ذی‌نفعان بر پروژه است، ارائه شده است. باید توجه داشت که مهم است که در ماتریس ویژگی‌های کلیدی، تأثیر مثبت و منفی ذی‌نفعان بر پروژه به‌وضوح نشان داده شود.

شکل 1. نمونه مقیاس ارزیابی مورداستفاده در ساخت ماتریس ریسک

بر اساس نتایج موجود در شکل 1 می‌توان دریافت که:
شماره 1: علاقه کم طرفین به پروژه و تأثیر جزئی بر خود پروژه وجود دارد.
شماره 2: علاقه زیاد به پروژه با تأثیر جزئی بر پروژه وجود دارد.
شماره 3: سطح پایین علاقه به پروژه اما تأثیر زیاد ذی‌نفعان در پروژه وجود دارد.
شماره 4: علاقه زیاد به پروژه و تأثیر زیاد ذی‌نفعان در پروژه وجود دارد.

2.2. تجزیه‌وتحلیل کمی و کیفی ریسک

تجزیه‌وتحلیل کمی و کیفی ریسک به‌احتمال و اثرات وقوع ریسک مربوط می‌شود. همچنین ممکن است در تجزیه‌وتحلیل کمی و کیفی ریسک، داده‌های خروجی با یکدیگر یکسان باشند. تجزیه‌وتحلیل کیفی به تعیین اینکه کدام یک از خطرات احتمالی باید ابتدا تجزیه‌وتحلیل و تأیید شوند و کدام یک از آن‌ها را می‌توان به دلیل پایین‌بودن احتمال وقوع، کنار گذاشت کمک می‌کند و همچنین تجزیه‌وتحلیل کمی بادقت بالا احتمال برآورد زمان یا هزینه‌های پروژه را تعیین می‌کند. 

تجزیه‌وتحلیل کیفی، پایه و اساس تحلیل را تعیین می‌کند و تجزیه‌وتحلیل کمی، مزایای ملموس و عملی آن را ارائه می‌دهد.

3.2. روش‌های مختلف پاسخگویی به خطرات

 بعد از شناسایی و طبقه‌بندی کلیه ریسک‌هایی که ممکن است در پروژه رخ دهد، اقدامات لازم کنترل و مدیریت ریسک انجام می‌شود. این اقدامات به چهار گروه اصلی تقسیم‌بندی می‌شود:
- پذیرش ریسک: شامل پذیرش ریسک پروژه در سطح خاصی است. در واقع همه پیامدها و تأثیرات ناشی از ریسک موردنظر را می‌پذیریم.
- انتقال ریسک: با اقدام انتقال ریسک می‌توان تمام ریسک را به واحد تجاری یا شخصی حقوقی و یا حقیقی انتقال داد و به‌نوعی اثرات منفی آن را خنثی کرد. شکل اصلی چنین فعالیتی بیمه است که به شما اجازه می‌دهد تا اثرات پیش‌آمده را به‌صورت قانونی منتقل کنید.
- کاهش ریسک: اقداماتی هستند که احتمال وقوع یک ریسک را کاهش داده و بر اثرات ریسک غلبه می‌کنند.
- اجتناب از ریسک: این اقدام شامل جلوگیری از وقوع ریسک یا حذف ریسک می‌باشد.

 بر اساس تحقیقات انجام شده، می‌توان به چهار روش فوق به ریسک‌ها پاسخ داد و فرایند مدیریت ریسک را انجام داد. اساساً فرایند مدیریت ریسک شامل شش مرحله می‌باشد که در جدول زیر ارائه شده است.

جدول 1. مراحل فرایند مدیریت ریسک

4.2. چرخه مدیریت ریسک

برای مدیریت صحیح ریسک، به یک‌چرخه مناسب مدیریت ریسک نیاز داریم تا بتوانیم، تأثیرات منفی ریسک‌ها را به حداقل رسانده و شانس موفقیت در پروژه را افزایش دهیم. چرخه مدیریت ریسک کمک می‌کند تا در انتخاب اقدامات و بهترین روش برای به‌حداقل‌رساندن اثرات منفی ریسک‌ها، بهترین مسیر را مدنظر قرار دهیم. در شکل زیر یک‌چرخه مدیریت ریسک که شامل چهار مرحله اصلی است ارائه شده است.

شکل 2. مثال چرخه مدیریت ریسک

5.2. روش‌ها و ابزارهای مدیریت ریسک

برای مدیریت موثر ریسک، باید از روش‌های معرفی‌شده استفاده کرد. انتخاب بهترین روش، کلید موفقیت در مدیریت ریسک است.  همچنین باید توجه داشت که در بعضی مواقع مجبور می‌شویم به دلیل اینکه فرضیات خود را اثبات کنیم، از چندین روش استفاده نماییم. متداول‌ترین این روش‌ها عبارت‌اند از:
- طوفان ذهنی (Brain Storming)
- تجزیه‌وتحلیل (SWOT)
- روش ایشیکاوا (Ishikawa)
- تحلیل حساسیت (Senitivity Analysis)
- مدل‌سازی و شبیه‌سازی کامپیوتری (Simulation)
- ماتریس ریسک (Riks Matrix)

3. نتیجه‌گیری

مدیریت ریسک در پروژه فقط محدود به نوشتن مزایا و معایب و یا زدن یک برچسب "ریسک منفی یا مثبت" نبوده، بلکه مدیریت ریسک یک فرآیند پیچیده، مداوم و گسترده است که پیش از سرمایه‌گذاری شروع می‌شود و بعضی مواقع حتی بعد از پایان پروژه نیز ادامه خواهد داشت.

جهت مطالعه بیشتر، به پیوست فایل یک مقاله جهت دانلود قرار داده شده است.

جایگاه مدیریت ریسک در نقشه راه موسسه ACEMI

در نقشه راه جامع مدیریت ساخت (CM) که برای اولین بار توسط مؤسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی‌پور تدوین شده‌است، دوره‌ای در سطح مهارت سخت - کارشناسی و اجرایی با عنوان (فرایند جامع مدیریت ریسک در پروژه همراه با نرم‌افزار PertMaster) ارائه شده است که کلیه مبانی مدیریت ریسک را به‌صورت جامع آموزش می‌دهد و همچنین یک پروژه به‌صورت گام‌به‌گام در نرم‌افزار PertMaster پیاده‌سازی می‌شود. در سطح مهارت سخت - ارشد و استراتژی، دوره فرایندی پیاده‌سازی مدیریت ریسک در مؤسسه تعبیه شده و در سطح مشاوران نیز دوره مدیریت ریسک در سطح تخصصی برای مشاوران پروژه ارائه خواهد شد. برای اطلاعات بیشتر، نقشه راه آموزشی مدیریت ساخت را مشاهده نمایید.

[1] Szymanski, P. (2017). Risk management in construction projects. Procedia Engineering.