با افزایش روزافزون وسایل نقلیه در شهرها و به‌وجودآمدن معضلی که از آن به ترافیک یاد می‌شود، اهمیت بررسی مشکلات ترافیک و ارائه راه‌حل‌هایی برای تغییر وضعیت آن‌یکی از دغدغه‌های اصلی شهرهای بزرگ است. تصادفات ترافیکی پیشامد نامطلوب و اجتناب‌ناپذیر جریان ترافیک هستند. تصادفات ترافیکی موجب هدررفتن زمان، سرمایه و درنهایت عمر انسان‌ها می‌شوند. در معابر شـهری، تصادفات در تقاطع‌ها بخش اعظمی از کل تصادفات را شامل می‌شود. برای مثـال، بر اساس آمـار ملـی ایالات متحده آمریکا که در سال 1999 منتشرشده اسـت، 98.22 درصـد از کـل تـصادفات فـوتی و 69.44 درصد از کل تصادفات مربوط به تقاطع‌ها بوده است.
اساساً علت اصلی بروز تصادفات در تقاطع‌ها، همگرا شدن مسیرهای مختلف در یک نقطه است که رانندگان را مجبور به تصمیم‌گیری می‌نماید. پیچیدگی جابه‌جایی وسایل نقلیه در تقاطع‌ها موجب افزایش نقاط برخورد و تصادفات و همچنین جریان‌های مختلف ترافیکی می‌گردد. اینکه جریان ترافیک عبوری از یک تقاطع در چه حدی است یا تقاطع در چه منطقه‌ای به لحاظ قیمت زمین واقع است و همچنین مسئله ایمنی و غیره، خصوصیاتی هستند که در تغییر وضعیت یک تقاطع همسطح به تقاطع غیرهمسطح مؤثرند.
در حالت کلی دو نوع دسته‌بندی کلی داریم:
الف- تقاطع هم سطح: تقاطع همسطح نوعی از تقاطع است که محل برخورد دو یا چند راه ارتباطی است. وقتی همه این راه‌های ارتباطی در یک ارتفاع از سطح زمین ساخته شده باشند، به‌طوری‌که عبور و مرور یکدیگر را مختل نمایند. به یکی از حوزه‌های با ریسک بالا در صنعت ساخت می‌توان به ساخت روگذرهای شهری یا همان پل‌ها اشاره کرد.
ب- تقاطع غیرهمسطح: تقاطع غیرهمسطح نوعی از تقاطع است که محل برخورد دو یا چند راه ارتباطی است، وقتی هریک از این راه‌های ارتباطی در ارتفاع‌های مختلفی از سطح زمین ساخته شده باشند، به‌طوری‌که عبور و مرور یکدیگر را مختل نکنند.
شکل 1. انواع تقاطع غیرهمسطح.
1. مدیریت ریسک
ریسکهای منفی، پتانسیلی است که می‌تواند مشکلاتی در اجرای پروژه و دستیابی به اهداف آن ایجاد نماید. ریسک جزء ذاتی تمام پروژه‌ها است و امکان حذف کامل آن وجود ندارد. اگرچه می‌توان برای کاهش تأثیر ریسک در دستیابی به اهداف پروژه، آن را به طور مؤثری مدیریت کرد. اما احتمال رخداد آن حداقل در یکی از ابعاد پروژه از قبیل محدوده، زمان، هزینه یا کیفیت وجود دارد؛ بنابراین شناسایی، تجزیه‌وتحلیل و اولویت‌بندی ریسک، می‌تواند نقش بسزایی در موفقیت پروژه داشته باشد؛ لذا شناسایی و مدیریت ریسک (مخاطره) در پروژه‌ها به دلیل افزایش پیچیدگی، حجم پروژه، رقابت و سایر مسائل اقتصادی، مالی و سیاسی امری اجتناب‌ناپذیر است. ازآنجاکه امکان مدیریت و پاسخ به‌تمامی ریسکهای شناسایی شده وجود ندارد، پس از شناسایی ریسکهای پروژه، ارزیابی و اولویت‌بندی این ریسکها برای مدیریت و پاسخ به آنها لازم و ضروری است. پروژه‌های ساخت‌وساز در بدو شروع در معرض ریسکهای مختلفی قرار دارند. در مراحل مختلف پروژه، ابتدا باید بررسی شود که مدیر پروژه، تمایل به واکنش به کدام ریسکها را دارد و اقدامات مقابله با ریسک چقدر هزینه دارد. برای این منظور، ریسکها، هزینه‌های احتمالی ریسک، اقدامات و هزینه اقدامات باید شناسایی شود تا اقدامات مناسبی برای اجتناب از ریسکهای پروژه صورت پذیرد. ازاین‌رو، بررسی موضوع مدیریت ریسک در جهت به‌حداقل‌رساندن هزینه‌ها و به جهت اتخاذ اقدامات احتیاطی نامناسب یا اجتناب از این اقدامات، ضروری و ارزشمند است.
شکل 2. مدیریت ریسک پروژه پل‌سازی.
در تئوری، ریسک معمولاً به‌عنوان امکان انحراف مثبت یا منفی یک متغیر از مقدار مورد انتظار آن تعریف می‌شود. با اینکه در حالت کلی، ریسک به‌عنوان یک تهدید فرض می‌شود، اما در این تعریف، فرصت‌ها نیز به‌عنوان ریسک در نظر گرفته می‌شوند.
مدیریت ریسک در پروژه‌های عمرانی اهمیت بالایی دارد. اگرچه در آغاز پروژه، انجام مدیریت ریسک هزینه بیشتری در پی دارد؛ اما این هزینه از طریق مزایای مدیریت ریسک، جبران می‌شود. هم چنین از طریق مدیریت ریسک، شفافیت افزایش می‌یابد، بسیاری از مشکلات از طریق اقدامات پیشگیرانه قابل جلوگیری هستند و پروژه می‌تواند برای مشکلات غیرقابل‌اجتناب آماده شود. از سوی دیگر، می‌توان پیامدها را کاهش داد و مدیر پروژه، کنترل جنبه‌های مختلف پروژه خود را حفظ می‌کند. در این مقاله مراحل مختلف مدیریت ریسک شرح داده شده است که در ادامه به این مراحل می‌پردازیم.
مرحله اول - شناسایی ریسکها
ریسک‌هایی که به رسمیت شناخته نمی‌شوند، قابل ارزیابی و بررسی نیستند و به همین دلیل پوشش کامل ریسکها غیرممکن می‌شود؛ بنابراین شناسایی ریسکها باید به شکلی انجام شود که هم آینده‌نگر باشد و هم مطابق با پیشرفت پروژه انجام شود؛ زیرا قبل از شروع پروژه، همه ریسکها کاملاً قابل تشخیص نیستند و در طول اجرای پروژه ریسکهای بیشتری آشکار می‌شوند.
مرحله دوم - تجزیه‌وتحلیل ریسکها
هدف از این مرحله، توصیف وضعیت ریسکها به طور کامل و دقیق و اولویت‌بندی ریسکها است. به همین منظور ریسکهای شناسایی شده باتوجه‌به احتمال وقوع آنها و تأثیری که بر پروژه خواهند گذاشت، بررسی می‌شوند. ابزار و روش‌هایی که به‌منظور ارزیابی ریسکها استفاده می‌شوند به‌قرار زیر است:
الف- تحلیل خطا، احتمال و اثر
ب- تحلیل علت ریشه‌ای
ج- سبد ریسک (در یک سبد ریسک، ریسکها باتوجه‌به میزان خسارت یا ضرر و احتمال وقوع آنها مرتب می‌شوند).
مرحله سوم - ارزیابی ریسکها
ارزیابی ریسک شامل ارزیابی کیفی و اندازه‌گیری کمی ریسکهای منفرد پروژه از جمله روابط متقابل و اثرات آنها، است. در صنایع مختلف روش‌های ریاضی ارزیابی ریسک از نظر آماری مفید هستند؛ اما این روش‌ها نمی‌توانند ریسکهای معمول در صنعت ساختمان را برآورد نمایند. روش‌های ارزیابی ریسک و مقایسه ریسک که در صنعت پل‌سازی نیز مورداستفاده قرار می‌گیرند به شرح زیر است:
الف- شاخص‌های کلیدی عملکرد: نمایانگر مقادیر آستانه هشدار ریسک است
ب- ارزیابی کیفی: در این روش ریسکها باتوجه‌به احتمال وقوع آنها و میزان اثر آنها از نظر ذهنی ارزیابی می‌شوند
ج- حداکثر زیان احتمالی
د- پلان مدیریت ریسک: در این برنامه، ریسک‌هایی که از آستانه تحمل پروژه خارج هستند در اولویت قرار دارند.
مرحله چهارم - کنترل ریسکها
استراتژی‌هایی که در این مرحله می‌تواند مورداستفاده قرار گیرد شامل:
الف- اجتناب از ریسک (مانند مقاوم‌سازی دیواره گود در برابر ریزش خاک)
ب- تعدیل ریسک (مانند پرداخت مابه‌التفاوت قیمت مصالح در نوسانات قیمت)
ج- انتقال ریسک (مانند استفاده از خدمات بیمه)
د- پذیرش ریسک (مانند ریسک شرایط جوی نامناسب).
مرحله پنجم - پایش ریسکها
پایش ریسکها فرایند کنترل دائم عملکرد به‌منظور اطمینان از اثربخشی اقدامات کنترل ریسک است. در حقیقت هدف مدیریت ریسک ازبین‌بردن کامل ریسکهای پروژه نیست. پایش ریسکها این اطمینان را حاصل می‌کند که وضعیت ریسکهای پروژه مطابق با برنامه مقابله با آن باشد و مقابله با ریسکهای پروژه سبب بروز ریسکهای ثانویه نگردد.
مرحله ششم - کنترل اهداف
بعد از شناسایی، تحلیل و ارزیابی ریسکها، باید اقداماتی برای کنترل اهداف در نظر گرفته شود. یعنی نتایج واقعی با نتایج مورد انتظار مقایسه شود و بررسی گردد که آیا مدیریت ریسک به‌صورت مناسب اجرا می‌شود یا خیر.
2. نتیجه‌گیری
در این تحقیق با استفاده از روش دلفی از 15 نفر از کسانی که دارای سابقه کاری و تجربه مفید در کار اجرای تقاطع غیرهمسطح و پل را داشتند به عمل آمد و پس از ارسال پرسش‌نامه بخش اول برای این عزیزان و جمع‌آوری اطلاعات و نظرات ایشان در مرحله اول از پاسخ‌ها میانگین‌گیری و محاسبه انحراف از معیار انجام شد که عدد انحراف از معیار 1.81 به دست آمد. مجدداً پرسش‌نامه بخش دوم با ثبت میانگین و انحراف از معیار برای خبرگان محترم ارسال شد و پس از اخذ نظرات آنها در مرحله دوم عدد به‌دست‌آمده انحراف از معیار 0.61 حاصل شد و مورد قبول قرار گرفت. لذا با استفاده از روش AHP نتایج کمی اخذ شده مورد بررسی قرار گرفت. واژه AHP مخفف عبارت Analytical Hierarchy Process به معنی فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی است. انتخاب سنجه‌ها یا criterion بخش اول واکاوی AHP است. سپس بر اساس سنجه‌های شناسایی شده گزینه‌ها ارزیابی می‌شوند. واژه گزینه‌ها یا نامزدها هم‌معنای واژه alternative یا candidates بوده و به‌جای هم بکار می‌روند. این روش یکی از روش‌های پرکاربرد برای رتبه‌بندی و تعیین اهمیت عوامل است که با استفاده از مقایسه گزینه‌ها به اولویت‌بندی هر یک از معیارها پرداخته می‌شود. پس از آن میزان اعداد "احتمال"، "اثر کل"و"فاکتور ریسک"به دست آمد و ریسکهای در نظر گرفته شده که همگی با استفاده از نظر خبرگان و دست‌اندرکاران پل‌سازی منظور شده بودند با لحاظ‌کردن فاکتور ریسک از زیاد به کم دسته‌بندی شدند . 10 ریسک که فاکتور ریسک بالاتری داشتند و در صدر جدول قرار گرفتند به ترتیب به شرح زیر هستند:
الف- نوسانات سهامی، ارزی و ریالی به دلیل تحریم سیاسی
ب- تورم و نداشتن مقياس براي هزینه‌ها و آناليز قيمت تمام شده اجراي پروژه‌ها
پ- عدم تهیه متریال خارجی (نئوپرن‌ها و کابل‌های پیش‌تنیده) به دلیل تحریم‌های سیاسی
ت- کمبود بودجه به دلیل اشتباه در برآورد هزینه‌ها
ث- عدم استفاده و کم‌اهمیت بودن حوزه‌های مدیریت ساخت (برنامه‌ریزی و کنترل پروژه، مدیریت ریسک، BIM و غیره) موجب بروز ریسکها بیشتر شدن زمان و هزینه، کم‌شدن کیفیت اجرا و غیره می‌شود
ج- ریسک تغییر در طراحی به دلیل معارضات (تأسیساتی و غیره)
چ- برنامه زمان‌بندی نامناسب
ح- ریسک انحراف یا بستن مسیر به علت تعارضات ترافیکی
خ- عدم استفاده از اکیپ فنی متخصص در پروژه
د- قطع، یا صدمه رساندن به شبکه‌های معارض تأسیساتی هنگام حفاری (آب، برق و غیره)
برای همه این موارد راه‌حل و ملاحظاتی در نظر گرفته شده و به طور خلاصه می‌توان گفت با درنظرگرفتن اوضاع اقتصادی کشور و تبدیل ریال به دلار، سکه و طلا، پیش‌خرید مواد و وسایل موردنیاز، برنامه‌ریزی دقیق‌تر، استفاده از مدیر و کارکنان باتجربه و متخصص و همچنین دقت نظر در تهیه نقشه‌های ازبیلت و مطالعات تکمیلی قبل از شروع کار می‌تواند در پیشبرد پروژه و رسیدن به اهداف از قبل تعیین شده بسیار تأثیرگذار باشد.
جایگاه این مبانی در آموزش‌های مؤسسه ACEMI
در نقشه راه جامع مؤسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور، در سطح مهارت‌های سخت - کارشناسی و اجرایی با عنوان فرایند جامع مدیریت ریسک در پروژه همراه با آموزش نرم‌افزار Pertmaster به‌صورت کامل و جامع ارائه شده است. باید توجه داشت که دوره‌های "فرایند یکپارچه برنامه‌ریزی، زمان‌بندی، ارزیابی و کنترل پروژه" و "مدیریت یکپارچه مالی، حسابداری و هزینه در پروژه و سازمان‌های پروژه محور" پیش‌نیازهای دوره مدیریت ریسک هستند. علاوه بر این موارد، دوره‌هایی در سطح مهارت سخت - ارشد و استراتژی و همچنین در سطح مشاوران در نقشه راه آموزشی مؤسسه تدوین شده است که پس از دوره سطح کارشناسی باید طی نمود. می‌توانید جهت مشاهده زمان و اطلاعات دوره‌های در حال برگزاری به تقویم آموزشی مؤسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور مراجعه نمایید.
