ارائه فرآیند مدیریت ریسک برای پروژه های صنعت ساخت

ریسک یکی از موضوعات چالش بر انگیز برای پروژه ها بوده و این موضوع در صنعت ساخت از اهمیت بیشتری نیز برخوردار است. بر اساس آنچه در مطالعات بررسی گردیده است، آمار ورشکستگی سازمان های فعال در صنعت ساخت از سازمان های فعال در سایر صنایع بالاتر بوده و این آمار باعث گردیده سازمانهای فعال در صنعت ساخت کسب و کاری به مراتب پر ریسک تر داشته باشند. در واقع باید ریسک را واقعیتی جدایی ناپذیر از پروژه ها دانست. ریسک در تمام مراحل اجرای پروژه، همراه پروژه خواهد بود. اما باید توجه داشت که به جهت کاهش ریسک ها و موفقیت در پروژه ها، نیازمند مدیریت صحیح ریسک ها می باشیم تا بتوانیم در زمان مناسب آن ها را شناسایی و کنترل کنیم. در این مقاله قصد داریم به بررسی تحقیقاتی که در این زمینه توسط آقای  Szymanski در سال 2017 انجام شده است، بپردازیم ([1]).

در پروژه های صنعت ساخت در روشهای اجرا و تحویل پروژه EPC، انواع ریسک ها عموما به 5 گروه اصلی زیر تقسیم بندی می شوند:
- گروه اول به ریسک های مرحله طراحی اولیه اختصاص پیدا می کند. طراحی اولیه که قبل از مرحله مناقصه انجام می شود نیز شامل ریسک هایی می باشد که بعضی از این ریسک ها عبارتند از:
- ریسک شناسایی ضعیف بازار
- ریسک شناسایی ضعیف اولویت سرمایه گذاران
- ریسک برآورد بیش از حد هزینه های پروژه
- و ...
- گروه دوم به ریسک های موجود در مرحله مناقصه تخصیص پیدا می کند. قبل از شروع پروژه نیاز به برگزاری مناقصه داریم. در این مرحله نیز می تواند ریسک هاییی رخ دهد که برخی از این ریسک ها عبارتند از:
- ریسک لغو مناقصه
- ریسک استفاده از قیمت رقبا در بازار رقابت
- ریسکهای قراردادی و مدیریت ادعا
- ریسک فساد
- و ...
- گروه سوم به ریسک های موجود در مرحله طراحی تفصیلی اختصاص پیدا می کند. یکی از مهم ترین مراحل اجرای پروژه، مرحله طراحی تفصیلی است، به طوری که همیشه سایه اثرات طراحی بر سر پروژه خواهد ماند. بعضی از ریسک های موجود در این مرحله عبارتند از:
- ریسک انتخاب نادرست تیم طراحی
- ریسک برآورد بیش از حد هزینه های پروژه
- ریسک انتخاب تکنولوژی نامناسب
- و ...
- گروه چهارم به ریسک های موجود در مرحله ساخت اختصاص پیدا می کند که مربوط به خطرات موجود در زمان اجرای پروژه می شود. بعضی ریسک های موجود در این مرحله عبارتند از:
- ریسک اعتراض و اعتصاب
- ریسک تشخیص نادرست خاک
- ریسک برنامه ریزی نامناسب
- ریسک کیفیت نامناسب مصالح
- و ...
- گروه پنجم به سرمایه گذاری مالی اختصاص پیدا می کند که بیشترین ریسک در بین 5 گروه، مربوط به ریسک های موجود در سرمایه گذاری مالی می شود. بعضی ریسک های موجود در این مرحله عبارتند از:
- ریسک بی ثباتی سیاسی کشور
- ریسک بی ثباتی اقتصادی کشور
- ریسک تورم
- ریسک رکود در صنعت
- و ...

برنامه ریزی و پاسخ دادن به ریسک

به جهت کنترل و شناسایی ریسک در پروژه ها، نیازمند برنامه ریزی و مدیریت مناسب ریسک هستیم. برنامه ریزی برای مقابله با ریسک باید همزمان در مرحله برنامه ریزی پروژه انجام شود. در ادامه به معرفی برخی از روش های برنامه ریزی و مدیریت ریسک می پردازیم.

1- تجزیه و تحلیل اثرات ذینفعان بر روی پروژه

یکی از روش های برنامه ریزی و مدیریت ریسک تجزیه و تحلیل ذینفعان پروژه است که شامل تمامی افراد حاضر در پروژه و همچنین تمام اشخاص حقیقی و حقوقی در پروژه برای انجام این تجزیه و تحلیل می شود. تجزیه و تحلیل اثرات ذینفعان می تواند برای برخی از دلایل زیر انجام شود:
- ویژگی های اقتصادی و اجتماعی
- علایق، اهداف، انتظارات و...
- حساسیت به مسائل مربوط به فعالیت های پروژه
- پتانسیل، دانش و تجربه
- پیامدها و نتیجه گیری برای پروژه
در ادامه یک نمونه مثال در رابطه با ماتریس مصاحبه با ذینفعان که بر اساس دو شاخص تاثیر ذینفعان بر پروژه و میزان علاقه ذینفعان بر پروژه است، ارائه شده است. باید توجه داشت که مهم است که در ماتریس ویژگی های کلیدی، تأثیر مثبت و منفی ذینفعان بر پروژه به وضوح نشان داده شود.

شکل 1. نمونه مقیاس ارزیابی مورد استفاده در ساخت ماتریس ریسک

بر اساس نتایج موجود در شکل 1می توان دریافت که:
شماره 1: علاقه کم طرفین به پروژه و تأثیر جزئی بر خود پروژه وجود دارد.
شماره 2: علاقه زیاد به پروژه با تأثیر جزئی بر پروژه وجود دارد.
شماره 3: سطح پایین علاقه به پروژه اما تأثیر زیاد ذینفعان در پروژه وجود دارد.
شماره 4: علاقه زیاد به پروژه و تأثیر زیاد ذینفعان در پروژه وجود دارد.

2- تجزیه و تحلیل کمی و کیفی ریسک

تجزیه و تحلیل کمی و کیفی ریسک به احتمال و اثرات وقوع ریسک مربوط می شود. همچنین ممکن است در تجزیه و تحلیل کمی و کیفی ریسک، داده های خروجی با یکدیگر یکسان باشند. تجزیه و تحلیل کیفی به تعیین اینکه کدام یک از خطرات احتمالی باید ابتدا تجزیه و تحلیل و تأیید شوند و کدام یک از آن ها را می توان به دلیل پایین بودن احتمال وقوع، کنار گذاشت کمک می کند. و همچنین تجزیه و تحلیل کمی با دقت بالا احتمال برآورد زمان یا هزینه های پروژه را تعیین می کند. با این حال، تجزیه و تحلیل کیفی ستون فقرات تجزیه و تحلیل را مشخص کرده و تجزیه و تحلیل کمی مزایای ملموس این تجزیه و تحلیل ها را ارائه خواهد نمود.

3- روش های مختلف پاسخگویی به خطرات

بعد از شناسایی و طبقه بندی کلیه ریسک هایی که ممکن است در پروژه رخ دهد، اقدامات لازم کنترل و مدیریت ریسک انجام می شود. این اقدامات به چهار گروه اصلی تقسیم بندی می شود:
- پذیرش ریسک: شامل پذیرش ریسک پروژه در سطح خاصی است. در واقع همه پیامدها و تاثیرات ناشی از ریسک مورد نظر را می پذیریم.
- انتقال ریسک: با اقدام انتقال ریسک می توان تمام ریسک را به واحد تجاری یا شخصی حقوقی و یا حقیقی انتقال داد و به نوعی اثرات منفی آن را خنثی کرد. شكل اصلي چنين فعاليتي بيمه است كه به شما اجازه مي دهد تا اثرات پيش آمده را به صورت قانوني منتقل كنيد.
- کاهش ریسک: اقداماتی هستند که احتمال وقوع یک ریسک را کاهش داده و بر اثرات ریسک غلبه می کنند.
- اجتناب از ریسک: این اقدام شامل جلوگیری از وقوع ریسک یا حذف ریسک می باشد.

بر اساس تحقیقات انجام شده، می توان به چهار روش فوق به ریسک ها پاسخ داد و فرآیند مدیریت ریسک را انجام داد. اساسا فرآیند مدیریت ریسک شامل شش مرحله می باشد که در جدول زیر ارائه شده است.

جدول 1. مراحل فرآیند مدیریت ریسک

4. چرخه مدیریت ریسک

به جهت مدیریت صحیح ریسک، به یک چرخه مناسب مدیریت ریسک نیاز داریم تا بتوانیم، تاثیرات منفی ریسک ها را به حداقل رسانده و شانس موفقیت در پروژه را افزایش دهیم. چرخه مدیریت ریسک کمک می کند تا در انتخاب اقدامات و بهترین روش برای به حداقل رساندن اثرات منفی ریسک ها، بهترین مسیر را مد نظر قرار دهیم. در شکل زیر یک چرخه مدیریت ریسک که شامل چهار مرحله اصلی است ارائه شده است.

شکل 2. مثال چرخه مدیریت ریسک.

5. روش ها و ابزارهای مدیریت ریسک

به جهت مدیریت ریسک، باید از روش هایی که ارائه شده است، استفاده نمد. انتخاب بهترین روش، اصلی ترین اقدام در مدیریت ریسک است. همچنین باید توجه داشت که در بعضی مواقع مجبور می شویم به دلیل اینکه فرضیات خود را اثبات کنیم، از چندین روش استفاده نماییم. متداول ترین این روش ها عبارتند از:
- طوفان ذهنی (Brain Storming)
- تجزیه و تحلیل (SWOT)
- روش ایشیکاوا (Ishikawa)
- آنالیز حساسیت (Senitivity Analysis)
- مدل سازی و شبیه سازی کامپیوتری (Simulation)
- ماتریس ریسک (Riks Matrix)

6. نتیجه گیری

مدیریت ریسک در پروژه فقط محدود به نوشتن مزایا و معایب و یا زدن یک برچسب "ریسک منفی یا مثبت" نبوده، بلکه مدیریت ریسک یک فرآیند پیچیده، طولانی مدت و دور از استرس است که پیش از سرمایه گذاری شروع می شود و بعضی مواقع حتی بعد از پایان پروژه نیز ادامه خواهد داشت.

- جهت مطالعه بیشتر، به پیوست فایل یک مقاله جهت دانلود قرار داده شده است. 

جایگاه مدیریت ریسک در نقشه راه موسسه ACEMI

در نقشه راه جامع موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور، دوره ای در سطح مهارت سخت-کارشناسی و اجرایی با عنوان (فرآیند جامع مدیریت ریسک در پروژه همراه با نرم افزار PertMaster) ارائه شده است که کلیه مبانی مدیریت ریسک را به صورت جامع آموزش می دهد و همچنین یک پروژه به صورت گام به گام در نرم افزار PertMaster پیاده سازی می شود. همچنین در سطح مهارت سخت-ارشد و استراتژی، دوره فرآیندی پیاده سازی مدیریت ریسک در موسسه ارائه میشود و در سطح مشاوران نیز دوره مدیریت ریسک در سطح مشاوران برای سطحی تخصصی و مشاوران پروژه ارائه میگردد. برای اطلاعات بیشتر، نقشه راه آموزشی مدیریت ساخت و پروژه را که برای اولین بار توسط موسسه ACEMI در کشور تدوین شده است، مشاهده نمایید.

[1] Szymanski, P. (2017). Risk management in construction projects. Procedia Engineering