بررسی اثر فساد بر روی شکست پروژه های دولتی

فساد یکی از نگرانی‌های دائمی در کشورهایی است که با مشکلات اقتصادی مواجه هستند. از منظر پروژه‌ها نیز، فساد یکی از عواملی است که باعث شکست پروژه‌های دولتی می‌شود. فسادی که در پروژه‌های کشورهای درحال‌توسعه بیشتر بوده و سهم بیشتری در شکست پروژه‌ها دارد. فساد به‌صورت کلی، تاثیر خود را در شکست پروژه‌ها در دو سطح مختلف بر جای خواهد گذاشت که این دو سطح عبارت‌اند از:
الف- مدیریت پروژه: در این سطح، فساد تاثیر مستقیم دارد.
ب- محصول: در این سطح، فساد تاثیر غیرمستقیم دارد.
به‌طورکلی، فساد در کشور می‌تواند اثرات مخرب زیادی داشته باشد و می‌تواند تاثیر خود را بر روی چندین موضوع مختلف در جامعه بر جای گذارد. بعضی از این موارد عبارت‌اند از:
الف- اثرات اجتماعی؛
ب- نوآوری؛
پ- تولید ناخالصی دنیا؛
ت- بازگشت سرمایه؛
ث- افزایش بودجه دولت؛
ج- نارضایتی سیاسی، بی‌ثباتی و خشونت؛
چ- مقاصد قانون‌شکن؛
ح- دموکراسی؛
خ- نابرابری.
نکته‌ای که حائز اهمیت این است که بسیاری از محققان اشاره کرده‌اند که فساد ممکن است باعث شکست دولت الکترونیک شود (برای مطالعه بیشتر به مقاله دلایل شکست سازمان‌ها در صنعت ساخت مراجعه کنید).

اثر مخرب فساد باعث شده محققان زیادی به بررسی فساد در پروژه‌ها بپردازند. در یکی از جدیدترین این مطالعات که توسط Damoah و همکارانش در سال 2018 و در انگلستان انجام شده ([1])، تاثیرات فساد بر روی شکست پروژه‌های دولتی در کشورهای درحال‌توسعه بررسی گردیده است.

شکل 1. یافته‌های مطالعات انجام شده

این تحقیق با انجام مطالعه موردی بر روی کشور غنا، به دنبال پاسخگویی به شش سوال اصلی است. سوالاتی که در ادامه به تحلیل آنها پرداخته‌ایم.
الف- فساد چگونه بر روی نیمه‌تمام ماندن پروژه‌های دولتی تاثیر می‌گذارد؟ 
برخی اقدامات فاسد منجر به رهاشدن کامل پروژه‌های دولتی می‌شود. این امر عمدتاً در سیاست حزبی یافت می‌شود. در برخی از پرونده‌های پروژه‌های نیمه‌تمام، مسئولین دولتی که پروژه‌ها را هدایت می‌کنند، از پیمانکاران رشوه خواسته و در صورت امتناع پیمانکاران، مسئولان دولتی درخواست توقف پروژه را صادر و در نتیجه مستندات را تأیید نمی‌کنند. ازاین‌رو، پیمانکاران چاره‌ای جز رهاکردن پروژه‌ها نخواهند داشت. علاوه بر این، مقامات دولتی پیشرفت پروژه‌هایی را که از سوی دولت قبل برای کسب سرمایه سیاسی آغاز شده بود، متوقف می‌کردند.
ب- فساد چگونه بر روی هزینه‌های پروژه تاثیر گذاشته و باعث دست‌نیافتن اهداف هزینه‌ای در پروژه‌های دولتی می‌شود؟
بر اساس نتایج مطالعه معرفی شده، مقامات دولتی به‌قصد کسب درآمد برای منافع شخصی و همچنین استفاده از پول برای حمایت از حزب سیاسی خود، وارد مدیریت پروژه‌ها می‌شوند؛ بنابراین، آنها مبالغ قرارداد را از طریق همدستی با پیمانکاران افزایش می‌دهند. علاوه بر این، فرایندهای اعطای قراردادهای پروژه‌های دولتی باعث ایجاد شیوه‌های فساد می‌شود. اعطای قرارداد شامل یک پروسه طولانی است و پیمانکاران و مقامات دولتی از خدمات واسطه‌های غیررسمی که حداقل 10 درصد از مبالغ قرارداد را می‌گیرند، استفاده می‌کنند. در نتیجه، پیمانکاران این امر را به هزینه پروژه منتقل می‌کنند.
پ- فساد چگونه بر روی زمان پروژه تاثیر گذاشته و باعث دست‌نیافتن به اهداف زمانی در پروژه‌های دولتی می‌شود؟
مشاورانی که از سوی دولت برای مدیریت پروژه‌ها تعیین می‌شوند، در این امر به‌افراط می‌پردازند. آنها قبل از تأیید کار، برای ادامه یا تکمیل پروژه‌ها، پول درخواست می‌کنند که عدم موافقت پیمانکاران با این موضوع، عملاً توقف پروژه را به همراه خواهد داشت.
ت- فساد چگونه بر روی الزامات اصلی پروژه تاثیر گذاشته و باعث انحراف از این الزامات در پروژه‌های دولتی می‌گردد؟
فرایندهای اعطای قرارداد در پروژه‌های دولتی باعث ایجاد رفتارهای فاسد می‌شود. اعطای قرارداد شامل یک فرایند طولانی است و پیمانکاران و مقامات دولتی از خدمات واسطه‌های غیررسمی که حداقل 10 درصد از مبالغ قرارداد را می‌گیرند، استفاده می‌کنند. برخی از مسئولان نیز همین درصد از مبالغ قرارداد را به‌صورت نقدی یا غیرنقدی برای منافع شخصی خود اخذ می‌نمایند. در نتیجه، پیمانکاران کیفیت و کمیت محصولات تحویلی پروژه را کاهش می‌دهند.
ث- فساد چگونه بر روی نارضایتی ذی‌نفعان در پروژه‌های دولتی تاثیر می‌گذارد؟
هنگامی که فساد بر مرحله مدیریت پروژه‌ها تأثیر می‌گذارد، تأثیرات خود را بر مزایایی خواهد گذاشت که ذی‌نفعان کلیدی قرار است به دست آورند. سهام‌داران اصلی که بیشتر تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند را می‌توان عموم مردم معرفی کرد.
ج- فساد چگونه باعث عقب‌ماندگی توسعه ملی در بخش‌های مختلف می‌گردد؟
بر اساس نتایج مطالعه انجام شده، زمانی که فساد بر پروژه‌های دولتی اثر گذاشته و پروژه را با شکست مواجه می‌گرداند، اثرات غیرمستقیمی نیز خواهد داشت. ازاین‌رو، در بخش دولتی که پروژه‌ها در آن اجرا می‌شوند، شکست پروژه‌ها، تأثیر نهایی خود را بر توسعه ملی برجای خواهد گذاشت.

اگرچه این مطالعه با درنظرگرفتن کشور غنا به‌عنوان کشوری درحال‌توسعه انجام شده است، اما روش مطالعه و نتایج آن را می‌توان به سایر کشورهای درحال‌توسعه نیز تعمیم داد. هر چند تعریف مطالعاتی مشابه و ارائه راهکارهای اجرایی برای کشورمان نیز می‌تواند موضوعی حائز اهمیت در این زمینه باشد (برای مطالعه بیشتر به مقاله ۵ دلیل اصلی شکست مگاپروژه‌ها و راهکارهای اجتناب از آن‌ها مراجعه کنید).
- جهت مطالعه بیشتر، فایلی جهت دانلود قرار داده شده است.

در این مقاله به سؤالات زیر پاسخ داده شده است

1. فساد چگونه باعث نیمه‌تمام ماندن پروژه‌های دولتی می‌شود؟
2. چگونه هزینه‌های پروژه را افزایش داده و مانع تحقق اهداف مالی می‌شود؟
3. چگونه زمان‌بندی پروژه را مختل کرده و باعث تأخیر در تکمیل آن می‌شود؟
4. چگونه باعث انحراف پروژه از الزامات اصلی و کاهش کیفیت می‌شود؟

جایگاه این مبانی در آموزش های موسسه ACEMI

در نقشه راه جامع مدیریت ساخت موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی‌پور، در سطح مهارت‌های سخت (ارشد - استراتژی) دوره‌ای تحت عنوان مدیران حرفه‌ای صنعت ساخت (بر اساس سندی از CMAA) به شکلی کاربردی ارائه گردیده است که به بررسی اصول حرفه‌ای در صنعت ساخت می‌پردازد. جهت آشنایی با نحوه برگزاری و زمان برگزاری دوره‌های آموزشی این موسسه، می‌توانید به تقویم آموزشی موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی‌پور مراجعه نمایید.