مقدمه‌ای بر ارزیابی اقتصادی پروژه

اخذ تصمیمهای سودآور اقتصادی یکی از مهترین مباحثی است که برای ادامه حیات و رشد تمامی سازمانها، بخصوص سازمانهای پروژه محور حکم حیاتی را دارد. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر مشخص خواهد شد که سازمانها مایل به سرمایه گذاری درآمدها و سودهای حاصله از فعالیتهای خود باشند. البته، اهمیت تصمیمهای اقتصادی تنها معطوف به تصمیم گیری برای سرمایه گذاری در بین گزینه های متعدد نبوده و باید در تمامی تصمیم گیریهای سازمان، اعم از تصمیم گیری بین خرید یا اجاره، نگهداری یا جایگزینی و سایر موارد اجرایی سازمان استفاده گردد. اخذ تصمیمهای اقتصادی همواره با چالشهای بسیاری مواجه است، بخصوص به این علت که منابع مالی محدود بوده و ریسکها و عدم قطعیتهای فراوانی در هر تصمیم وجود دارد. از طرفی باید اشاره نمود که تصمیمهای اقتصادی قطعی نبوده و تحت شرایط مختلف دچار تغییراتی میشوند. به همین منظور، تمام تصمیمها بعد از ارزیابی اقتصادی، به تحلیل حساسیت (Sensitivity Analysis) و بررسی ارزیابیها تحت عدم قطعیت (Analysis Under Uncertainty) و ریسک (Risk Analysis) نیاز دارند. امروزه دانستن این مباحث نه تنها برای ارزیابان و کارشناسان مالی و اقتصادی الزام آور است، بلکه برای تک تک افراد برای اخذ تصمیمهای صحیح اقتصادی توصیه میگردد. در این مقاله قصد داریم به ارائه خلاصه ای از کتابی که در رابطه با مقدمه ای بر ارزیابی اقتصادی پروژه ها منتشر شده، بپردازیم ([1]).

1. فرآیندها و محدوده های کلیدی در ارزیابی اقتصادی پروژه

در گام اول و برای تعریف پروژه باید مطالعات امکانسنجی (Feasibility Study) صورت پذیرد که پروژه را از منظر فروش، فنی و مالی و اقتصادی توجیه نماید. پس یکی از موضوعات آنست که تحلیلهای مالی و اقتصادی نیز در این مطالعات حضور داشته و از نگاه سودآوری (پروژه های خصوصی) و یا منفت-هزینه (پروژه های دولتی) پروژه ها را مورد ارزیابی دقیقی قرار داد. همچنین یک پروژه اقتصادی، پروژه ای خواهد بود که کمترین هزینه و یا کارآمدترین گزینه برای دستیابی به اهداف مورد نظر را نیز به همراه داشته باشد. این موضوع بدان جهت رخ میدهد که منابع مالی سازمانها محدود بوده و صرفا توجیه سودآوری پروژه ها ملاک انتخاب نخواهد بود. این موضوع باعث ایجاد گزینه های جدید گردیده و اهمیت بهینه سازی منابع مالی را در کنار الگوهای ارزیابی اقتصادی پررنگتر مینماید. حتی مواردی چون مدیریت بهینه پروژه و استفاده از الگوهای مهندسی ارزش (Value Engineering) که به منظور کاهش هزینه های طراحی، اجرا و بهره برداری به کار گرفته میشوند، یکی دیگر از مواردی هستندکه باید در تحلیلهای اقتصادی مورد توجه جدی قرار گیرند. در نتیحه، ارزیابی اقتصادی پروژه، نه تنها تحلیلهای اقتصادی گزینه سرمایه گذاری را در بر میگیرد، بلکه در بسیاری از موارد، به روش های تامین مالی پروژه (Project Finance)، مدیریت هزینه پروژه، آنالیزهای هزینه در طول چرخه حیات پروژه، مهندسی ارزش، تحلیلهای حساسیت و ریسک پروژه و استراتژیهای سرمایه گذاران، در مراحل مختلف از چرخه حیات پروژه میپردازد. شکل 1 مناطق کلیدی و چرخه اجرایی ارزیابی اقتصادی در پروژه را نشان می دهد که توسط بانک توسعه آسیایی منتشر شده است.

شکل 1. تجزیه و تحلیل اقتصادی پروژه در بانک توسعه آسیایی-مناطق کلیدی و چرخه اجرایی

2. عملکرد ارزیابی اقتصادی پروژه

پارامترهای اقتصادی پروژه یکی از موارد کلیدی در تعیین موفقیت پروژه بوده که به عوامل زیادی وابسته هستند. به همین دلیل و قبل از شروع پروژه، باید این موارد در طرحهای اقتصادی مورد تحلیل دقیقی قرار گیرند. چند نمونه از این عوامل عبارتند از:
- آیا پروژه مطابق با برنامه توسعه کشور خواهد بود؟
- تامین مالی پروژه در چه شرایطی بوده و در اقتصاد کلان (Macroeconomics) چه جایگاهی برای دولتها ایجاد مینماید؟
- در بین همه گزینه ها، گزینه منتخب کاراترین گزینه است؟ این کارایی از منظر هزینه، سودآوری، نرخ بازگشت سرمایه، میزان سال بازگشت سرمایه، عمر اقتصادی، ریسکهای سزمایه گذاری، شاخصهای منفعت-هزینه و بسیاری از پارامترهای دیگر قابل ارزیابی بوده که از حوصله این بحث خارج است.
- آیا پروژه منتخب، به لحاظ اقتصادی مناسبترین گزینه در بین پروژه ها است.
- آیا نرخ بازده داخلی (IRR) و نرخ بازدهی خارجی اقتصادی (ERR) پروژه بیش از نرخ تنزیل (DR) پروژه است؟

3. تفاوت ارزیابی مالی و ارزیابی اقتصادی پروژه

ارزیابی مالی و ارزیابی اقتصادی پروژه شامل شناسایی منافع و هزینه های پروژه در طول چرخه حیات پروژه می شوند و این دو ارزیابی مورد نظر با استفاده از روش تنزیل و به صورت تبدیل همه جریان های نقدی آینده به ارزش فعلی آنها انجام می پذیرد. در ارزیابی مالی و ارزیابی اقتصادی پروژه، ارزش خالص کنونی (NPV) و نرخ بازده داخلی (IRR) و در برخی مواقع نرخ بازده خارجی (ERR) محاسبه می شود. در ارزیابی اقتصادی، ارزش خالص کنونی اقتصادی (ENPV) و نرخ بازده داخلی اقتصادی (EIRR) محاسبه گردیده و در ارزیابی مالی، ارزش خالص کنونی مالی (FNPV) و نرخ بازده داخلی مالی (EIRR) محاسبه می شود. باید توجه داشت که در اهداف و رویکرد های ارزیابی مالی و ارزیابی اقتصادی پروژه تفاوت هایی وجود دارد که در ادامه به معرفی بعضی از این تفاوت ها پرداخته ایم:
- ارزیابی مالی از دیدگاه پروژه انجام گردیده و جریان های نقدی (درآمد و هزینه) انجام شده در پروژه را در نظر خواهد گرفت. این موضوع که بیشتر مورد تحلیل پروژه های خصوصی قرار میگیرد، مبنای بیشتری بر روی سودآوردی پروژه خواهد داشت و به پارامترهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و ... توجه کمتری مینماید.
- ارزیابی مالی بر اساس قیمت های بازار که در پروژه مورد استفاده قرار می گیرد، صورت گرفته و همچنین بر ارزش مالی هزینه ها و مزایای پروژه متمرکز است.
- هدف از ارزیابی مالی، بررسی توانایی پروژه برای بازگشت هزینه های مالی انجام شده در پروژه و البته سودآوری بالاتر از نگاه مالیست.
- ارزیابی اقتصادی از دیدگاه اقتصاد کلان انجام گردیده و تاثیرات پروژه مورد نظر بر کشور و مردم را مورد بررسی قرار خواهد داد. شاید این مهمترین تفاوت پروژه های دولتی و خصوصی بوده که باعث میشود پروژه های دولتی و ارزیابیهای آنها را به سمت تحلیل منفعت-هزینه (Benefit-Cost) سوق دهد.
- ارزیابی اقتصادی از قیمت های اقتصادی استفاده نموده، که به اصطلاح به آن "قیمت سایه" نیز گفته می شود.
- ارزیابی اقتصادی بر ارزش اقتصادی که توسط پروژه ایجاد می شود، متمرکز است و مبنای سودآوری مالی در آن کمرنگتر است.

در نهایت انحرافات ارزش های مالی از ارزش های اقتصادی در هزینه ها و منافع موجود در پروژه به دو منبع عمده مرتبط می شوند، که این منبع عبارتند از:
1- اعوجاج قیمت
2- تاثیرات غیر از بازار

- توضیحات ارائه شده تنها به جهت آشنایی بوده و جهت مطالعه بیشتر، فایل ضمیمه را دانلود نمایید. 

جایگاه مبانی ارائه شده در نقشه راه موسسه ACEMI

در نقشه راه جامع موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور، دوره ای در سطح مهارت های سخت با عنوان رویکردی جامع برای ارزیابی اقتصادی در پروژه همراه با آموزش مدلسازی در اکسل ارائه شده است که این ساختار را به صورت جامع و اجرایی آموزش می دهد. البته باید اشاره نمود که پیشنیاز این دوره جامع، دوره مدیریت مالی، حسابداری و هزینه در پروژه و سازمانهای پروژه محور است، که در نقشه راه جامع مدیریت ساخت موسسه ACEMI قابل مشاهده است. به جهت مشاهده تاریخ و نحوه برگزاری تمامی دوره ها می توانید به بخش تقویم آموزشی مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور مراجعه نمایید.

[1] Asian Development Bank .2017 .Guidelines for the Economic Analysis of Projects