مقدمه‌ای بر ارزیابی اقتصادی پروژه

اخذ تصمیم‌های سودآور اقتصادی یکی از مهم‌ترین مباحثی است که برای ادامه حیات و رشد تمامی سازمان‌ها، بخصوص سازمان‌های پروژه محور حکم حیاتی را دارد. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر مشخص خواهد شد که سازمان‌ها مایل به سرمایه‌گذاری درآمدها و سودهای حاصله از فعالیت‌های خود باشند. البته، اهمیت تصمیم‌های اقتصادی تنها معطوف به تصمیم‌گیری برای سرمایه‌گذاری در بین گزینه‌های متعدد نبوده و باید در تمامی تصمیم‌گیری‌های سازمان، اعم از تصمیم‌گیری بین خرید یا اجاره، نگهداری یا جایگزینی و سایر موارد اجرایی سازمان استفاده گردد.
اخذ تصمیم‌های اقتصادی همواره با چالش‌های بسیاری مواجه است، بخصوص به‌این‌علت که منابع مالی محدود بوده و ریسک‌ها و عدم قطعیت‌های فراوانی در هر تصمیم وجود دارد. از طرفی باید اشاره نمود که تصمیم‌های اقتصادی قطعی نبوده و تحت شرایط مختلف دچار تغییراتی می‌شوند. به همین منظور، تمام تصمیم‌ها بعد از ارزیابی اقتصادی، به تحلیل حساسیت (Sensitivity Analysis) و بررسی ارزیابی‌ها تحت عدم قطعیت (Analysis Under Uncertainty) و ریسک (Risk Analysis) نیاز دارند. امروزه دانستن این مباحث نه‌تنها برای ارزیابان و کارشناسان مالی و اقتصادی الزام‌آور است، بلکه برای تک‌تک افراد برای اخذ تصمیم‌های صحیح اقتصادی توصیه می‌گردد. در این مقاله قصد داریم به ارائه خلاصه‌ای از کتابی که دررابطه‌با مقدمه‌ای بر ارزیابی اقتصادی پروژه‌ها منتشر شده، بپردازیم [1].

1. فرایندها و محدوده‌های کلیدی در ارزیابی اقتصادی پروژه

در گام اول و برای تعریف پروژه باید مطالعات امکان‌سنجی (Feasibility Study) صورت پذیرد که پروژه را از منظر فروش، فنی و مالی و اقتصادی توجیه نماید. پس یکی از موضوعات آن است که تحلیل‌های مالی و اقتصادی نیز در این مطالعات حضور داشته و از نگاه سودآوری (پروژه‌های خصوصی) و یا منفعت - هزینه (پروژه‌های دولتی) پروژه‌ها را مورد ارزیابی دقیقی قرارداد. همچنین یک پروژه اقتصادی، پروژه‌ای خواهد بود که کمترین هزینه و یا کارآمدترین گزینه برای دستیابی به اهداف موردنظر را نیز به همراه داشته باشد.

این موضوع بدان جهت رخ می‌دهد که منابع مالی سازمان‌ها محدود بوده و صرفاً توجیه سودآوری پروژه‌ها ملاک انتخاب نخواهد بود.

این موضوع باعث ایجاد گزینه‌های جدید گردیده و اهمیت بهینه‌سازی منابع مالی را در کنار الگوهای ارزیابی اقتصادی پررنگ‌تر می‌نماید. حتی مواردی چون مدیریت بهینه پروژه و استفاده از الگوهای مهندسی ارزش (Value Engineering) که به‌منظور کاهش هزینه‌های طراحی، اجرا و بهره‌برداری به کار گرفته می‌شوند، یکی دیگر از مواردی هستند که باید در تحلیل‌های اقتصادی موردتوجه جدی قرار گیرند. در نتیجه، ارزیابی اقتصادی پروژه، نه‌تنها تحلیل‌های اقتصادی گزینه سرمایه‌گذاری را در بر می‌گیرد، بلکه در بسیاری از موارد، به روش‌های تامین مالی پروژه (Project Finance)، مدیریت هزینه پروژه، آنالیزهای هزینه در طول چرخه حیات پروژه، مهندسی ارزش، تحلیل‌های حساسیت و ریسک پروژه و استراتژی‌های سرمایه‌گذاران، در مراحل مختلف از چرخه حیات پروژه می‌پردازد. شکل 1 مناطق کلیدی و چرخه اجرایی ارزیابی اقتصادی در پروژه را نشان می‌دهد که توسط بانک توسعه آسیایی منتشر شده است.

شکل 1. تجزیه و تحلیل اقتصادی پروژه در بانک توسعه آسیایی - مناطق کلیدی و چرخه اجرایی

2. عملکرد ارزیابی اقتصادی پروژه

پارامترهای اقتصادی پروژه یکی از موارد کلیدی در تعیین موفقیت پروژه بوده که به عوامل زیادی وابسته هستند. به همین دلیل و قبل از شروع پروژه، باید این موارد در طرح‌های اقتصادی مورد تحلیل دقیقی قرار گیرند. چند نمونه از این عوامل عبارت‌اند از:
- آیا پروژه مطابق با برنامه توسعه کشور خواهد بود؟
- تأمین مالی پروژه در چه شرایطی بوده و در اقتصاد کلان (Macroeconomics) چه جایگاهی برای دولت‌ها ایجاد می‌نماید؟
- در بین همه گزینه‌ها، گزینه منتخب کاراترین گزینه است؟ این کارایی از منظر هزینه، سودآوری، نرخ بازگشت سرمایه، میزان سال بازگشت سرمایه، عمر اقتصادی، ریسک‌های سرمایه‌گذاری، شاخص‌های منفعت - هزینه و بسیاری از پارامترهای دیگر قابل‌ارزیابی بوده که از حوصله این بحث خارج است.
- آیا پروژه منتخب، به لحاظ اقتصادی مناسب‌ترین گزینه در بین پروژه‌ها است.
- آیا نرخ بازده داخلی (IRR) و نرخ بازدهی خارجی اقتصادی (ERR) پروژه بیش از نرخ تنزیل (DR) پروژه است؟

3. تفاوت ارزیابی مالی و ارزیابی اقتصادی پروژه

ارزیابی مالی و ارزیابی اقتصادی پروژه شامل شناسایی منافع و هزینه‌های پروژه در طول چرخه حیات پروژه می‌شوند و این دو ارزیابی موردنظر با استفاده از روش تنزیل و به‌صورت تبدیل همه جریان‌های نقدی آینده به ارزش فعلی آنها انجام می‌پذیرد. در ارزیابی مالی و ارزیابی اقتصادی پروژه، ارزش خالص کنونی (NPV) و نرخ بازده داخلی (IRR) و در برخی مواقع نرخ بازده خارجی (ERR) محاسبه می‌شود. در ارزیابی اقتصادی، ارزش خالص کنونی اقتصادی (ENPV) و نرخ بازده داخلی اقتصادی (EIRR) محاسبه گردیده و در ارزیابی مالی، ارزش خالص کنونی مالی (FNPV) و نرخ بازده داخلی مالی (EIRR) محاسبه می‌شود. باید توجه داشت که در اهداف و رویکردهای ارزیابی مالی و ارزیابی اقتصادی پروژه تفاوت‌هایی وجود دارد که در ادامه به معرفی بعضی از این تفاوت‌ها پرداخته‌ایم:
- ارزیابی مالی از دیدگاه پروژه انجام گردیده و جریان‌های نقدی (درآمد و هزینه) انجام شده در پروژه را در نظر خواهد گرفت. این موضوع که بیشتر مورد تحلیل پروژه‌های خصوصی قرار می‌گیرد، مبنای بیشتری بر روی سودآوری پروژه خواهد داشت و به پارامترهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... توجه کمتری می‌نماید.
- ارزیابی مالی بر اساس قیمت‌های بازار که در پروژه مورداستفاده قرار می‌گیرد، صورت‌گرفته و همچنین بر ارزش مالی هزینه‌ها و مزایای پروژه متمرکز است.
- هدف از ارزیابی مالی، بررسی توانایی پروژه برای بازگشت هزینه‌های مالی انجام شده در پروژه و البته سودآوری بالاتر از نگاه مالی است.
- ارزیابی اقتصادی از دیدگاه اقتصاد کلان انجام گردیده و تأثیرات پروژه موردنظر بر کشور و مردم را مورد بررسی قرار خواهد داد. شاید این مهم‌ترین تفاوت پروژه‌های دولتی و خصوصی بوده که باعث می‌شود پروژه‌های دولتی و ارزیابی‌های آنها را به سمت تحلیل منفعت - هزینه (Benefit-Cost) سوق دهد.
- ارزیابی اقتصادی از قیمت‌های اقتصادی استفاده نموده که به‌اصطلاح به آن "قیمت سایه" نیز گفته می‌شود.
- ارزیابی اقتصادی بر ارزش اقتصادی که توسط پروژه ایجاد می‌شود، متمرکز است و مبنای سودآوری مالی در آن کم‌رنگ‌تر است.

در نهایت انحرافات ارزش‌های مالی از ارزش‌های اقتصادی در هزینه‌ها و منافع موجود در پروژه به دو منبع عمده مرتبط می‌شوند که این منبع عبارت‌اند از:
1- اعوجاج قیمت
2- تأثیرات غیر از بازار

- توضیحات ارائه شده تنها به جهت آشنایی بوده و جهت مطالعه بیشتر، فایل ضمیمه را دانلود نمایید.

جایگاه مبانی ارائه شده در نقشه راه موسسه ACEMI

در نقشه راه جامع مدیریت ساخت موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور، دوره‌ای در سطح مهارت‌های سخت با عنوان رویکردی جامع برای ارزیابی اقتصادی در پروژه همراه با آموزش مدلسازی در اکسل ارائه شده است که این ساختار را به صورت جامع و اجرایی آموزش می دهد. البته باید اشاره نمود که پیشنیاز این دوره جامع، دوره مدیریت مالی، حسابداری و هزینه در پروژه و سازمانهای پروژه محور است، که در نقشه راه جامع مدیریت ساخت موسسه ACEMI قابل مشاهده است. به جهت مشاهده تاریخ و نحوه برگزاری تمامی دوره‌ها می توانید به بخش تقویم آموزشی مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور مراجعه نمایید.

[1] Asian Development Bank .2017 .Guidelines for the Economic Analysis of Projects