بر اساس گزارشی که توسط KPMG در سال 2021 منتشر شده است، تنها 25درصد از پروژههای صنعت ساخت متشکل از پروژههای نفتوگاز، معدن و زیرساختی در بازهی 10درصد از زمان اولیه تکمیل شدهاند و هر چه ابعاد پروژه بزرگتر شده است این تاخیر بیشتر بوده است. بر اساس مطالعهای که McKinsey انجام داده 98درصد از مگاپروژهها تاخیر و مازاد هزینه را تا سال 2013 تجربه کردهاند. تاخیر در این پروژهها با میانگین 20 ماه رکورد بسیار نامناسبی را ثبت کرده است و باعث شده تاخیر در پروژههای صنعت ساخت به یک بحران تبدیل شود. بنابراین باید گفت متأسفانه تاخیر بخش جداییناپذیر پروژههای صنعت ساخت است.
اما مشکل تاخیر تنها افزایش هزینه نیست بلکه هر تاخیر در پروژه ممکن است با ادعای تاخیر همراه باشد که اگر به شکل مناسبی مدیریت نشود میتواند بر اهداف دیگر پروژه اثر منفی گذاشته و حتی باعث شکست پروژه شود. در نتیجه، تمام متخصصان مدیریت پروژه، از جمله فعالان حوزه برنامهریزی و کنترل پروژه و قرارداد باید به نحوه مدیریت تاخیرات مسلط باشند تا بتوانند با ارائه راهکارهای مناسب از بحرانی شدن تاخیر جلوگیری کنند. ما در مقالات زیادی در سایت به آموزش بسیاری از این موارد پرداختیم و علاوه بر اینکه درباره نحوه دستهبندی تاخیرات در قرارداد صحبت کردیم، چکلیست بسیار کاربردی را هم برای جلوگیری از تاخیرات و هم برای شناسایی و تحلیل اسناد ادعا ارائه کردیم. اگرچه مقالات متعدد دیگری نیز در سایت درباره تاخیر در پروژههای صنعت ساخت ارائه شده است، اما در این مقاله قصد داریم به ارائه چکلیست کاربردی دیگری در ارتباط با تاخیرات در پروژههای EPC بپردازیم. در واقع:
در این مقاله قصد داریم چکلیستی مناسب را برای تحلیل ادعاهای مربوط به تاخیر ارائه دهیم. این چکلیست برای کارفرما و پیمانکار بسیار مفید است؛ زیرا کارفرما با آگاهی از موارد درج شده در چکلیست ادعاهای تاخیر پیمانکار را با جزئیات بهتر و بر اساس رویه استاندارد مورد بررسی قرار میدهد و از طرفی پیمانکار بااطلاع از این چکلیست میتواند ادعای تاخیر خود را به شکل محکمهپسند ارائه کند.
1. ادعای تاخیر (Delay Claims) چیست؟
تاخیر میتواند تبعات زیادی داشته باشد که عمده این تبعات از منظر مالی و زمانی قابل ادعاست. در واقع زمانی که پروژه با تاخیر مواجه میشود، کمیسازی مالی و زمانی مهمترین ادعاهایی است که پیمانکار در ارتباط با تاخیر طرح میکند.
پیمانکار در ادعای تاخیر باید اثبات کند که پروژه به دلیل عمل، یا ترک فعل، یا غفلت در طول اجرای کار از سوی کارفرما یا علتی خارج از محدوده کنترل و قصور خود با تاخیر مواجه شده است. در این ادعا معمولاً پیمانکار خود را محق به مطالبات بیشتر از کارفرما یا تمدید مدت قرارداد میداند. البته باید اشاره کرد که کارفرما نیز در ازای تاخیرات غیرمجاز میتواند مطالباتی را از پیمانکار داشته باشد که به علت درج خسارت تعیینی (Liquidated Damages) در قرارداد، این موضوع به صورت خودکار و بدون نیاز به طرح ادعا از سوی کارفرما قابل مطالبه است.
2. دلایل ادعای تاخیر در پروژه
تاخیر در پروژههای صنعت ساخت به عوامل زیادی بستگی دارد. برای مثال شاید تحریم و تورم در کشوری از عوامل بروز تاخیر باشد؛ اما در کشوری دیگر جنگ عامل اصلی تاخیر در پروژهها باشد و در کشوری دیگر اپیدمی یا بارندگیهای شدید از مواردی باشند که باعث تاخیر میشوند.
اما بهطورکلی مهمترین مواردی که باعث تاخیر در پروژههای صنعت ساخت میشوند، عبارتاند از:
- دستور تغییر (Change Order)
- نقشه با طراحی معیوب (Defective Design Plan)
- تفاوت در وضعیت فیزیکی کارگاه (Differing Site Condition)
- دسترسی محدود به کارگاه (Restricted Access to a Site)
- انتظار برای صدور مجوزها و تأییدیهها (Awaiting Permits and Approval)
- تصدیع یا کاهش بهرهوری (Disruption)
3. چکلیست تحلیل ادعاهای ساخت مربوط به تاخیر برنامه زمانبندی
در تحلیل ادعاهای ساخت مرتبط با تاخیر، متغیرها و موارد زیادی وجود دارند. داشتن یک چکلیست مناسب برای این تحلیل بسیار مناسب خواهد بود. در ادامه چکلیستی ارائه شده است که میتواند در تحلیل ادعاهای تاخیر بسیار کمککننده باشد.
1.3. دریافت نسخه اصلی فایلهای برنامه زمانبندی
تمام فایلهای الکترونیکی نسخه اصلی برای برنامه زمانبندی باید دریافت شوند. برای مثال:
- برنامه زمانبندی مبنا
- برنامه زمانبندی بهروزشده
- برنامه زمانبندی بازنگریشده
- برنامه زمانبندی تسریعی
- برنامه زمانبندی جبرانی
2.3. بررسی و تحلیل برنامه زمانبندی از منظر روابط منطقی و قیود
اگر در انتخاب روابط منطقی بین فعالیتها خطایی رخ داده باشد، یا روابط بین فعالیتها نادیده گرفته شده باشد یا حتی تعداد قیود زیادی در برنامه استفاده شده باشد، تحلیلهای زمانی دچار اشکال خواهند شد و باید قبل از هر گونه تحلیل ادعا برنامه از این منظر بررسی شود.
3.3. بررسی برنامه مبنا
از آنجا که بسیاری از تحلیلها مبتنی بر برنامه زمانبندی مبنا هستند، باید این برنامه از منظر توالی، مدت زمان و محدوده کارهای در نظر گرفته شده ارزیابی شود. اگر با برنامه منطقی و مناسبی مواجه نباشیم، نباید از این برنامه جهت تحلیل ادعاهای تاخیرات استفاده نماییم.
4.3. بررسی تمدید مدتهای درخواست شده و تاییدشده
باید تمام درخواستها و موارد مرتبط با تمدید مدت در این بخش تحلیل شوند. بهعنوانمثال:
- درخواستهای تمدید مدتی که هنوز به آنها رسیدگی نشده است.
- تمدید مدتهایی که توسط کارفرما تأیید شده است.
- تمدید مدتهایی که با دستورات تغییر در دست بررسی یا مشکلات دیگر مرتبط هستند، مانند رویدادهای فورس ماژور، تعلیق و غیره.
5.3. شناسایی تسریع
هر گونه تلاش برای تسریع کار و دلایل انجام تسریع باید بهصورت شفاف شناسایی شوند. مثلا باید مشخص شود که پیمانکار کدام نوع تسریع (تسریع ابلاغی، تسریع اعتباری و تسریع ارادی) را انجام داده است. همچنین باید مشخص شود که دلایل تسریع پیمانکار چه بوده و چه عواملی یا کدام تأییدیه باعث تسریع در کار شده است.
6.3. تعیین قصد پیمانکار برای تکمیل زودهنگام پروژه
در این بخش باید مشخص شود که آیا پیمانکار قصد داشته پروژه را زودتر از برنامه زمانبندی تعیین شده به پایان برساند یا خیر و اگر چنین قصدی محرز شد آیا برآوردی برای تعیین این زمان انجام شده است؟ اگر برآوردی برای این موضوع انجام شده است از چه طریقی تکمیل زودهنگام به اطلاع کارفرما رسیده است؟
7.3. بررسی تاریخهای شروع و پایان فعالیتها در برنامه واقع (As-Built)
اگر برنامه مبنا شرایط استفاده در تحلیلها را نداشته باشد، ممکن است از برنامه واقع برای تحلیل تاخیرات استفاده شود. در این شرایط باید بررسی شود که آیا تاریخهای شروع و پایان واقع شده برای فعالیتهای برنامه زمانبندی دقیق هستند؟
8.3. شناسایی رخدادهای کلیدی و دورههای زمانی مشخص
در بسیاری از پروژهها ممکن است خسارات تعیینی (Liquidated Damages) نه تنها برای تکمیل پروژه، بلکه برای رخدادهای میانی پروژه نیز تعیین شوند. بنابراین، در این مرحله رخدادهای کلیدی که برای آنها خسارت تاخیر دیده شده است باید مشخص شوند. از طرفی، هزینههای اجرای پیمانکار ممکن است در مراحل مختلف متفاوت باشد و خسارت تاخیر باید مرتبط با مرحلهی اجرا تعیین گردد. به طور مثال، خسارت تاخیر در مراحل مهندسی با ساخت متفاوت هستند.
9.3. تعیین روشهای آنالیز تاخیرات
بهتر است تحلیل تاخیرات در طول پروژه و به روش آیندهنگر انجام شود، ولی ممکن است به هر دلیلی نتوانید تحلیل تاخیرات را در طول پروژه انجام دهید و مجبور به استفاده از روش یا روشهای آنالیز تاخیرات گذشتهنگر شوید. قرارداد باید درباره این روشهای انتخابی به وضوح صحبت کرده باشد. برای انتخاب مناسبترین روشها، اسناد بسیار زیادی وجود دارند که دو سند از بین آنها از همه رایجتر است:
- پروتکل تاخیر و تصدیع انجمن حقوق احداث کشور انگلستان (SCL)
- دستورالعمل آنالیز تاخیرات 29R-03، ارائه شده از سوی AACE
- استاندارد تحلیل تاخیرات ارائه شده از سوی انجمن مهندسان عمران آمریکا (ASCE)
10.3. تعیین دورههای تحلیل تاخیرات
برای جلوگیری از اختلافات بازههایی که باید تحلیل تاخیرات انجام شوند باید مشخص گردد. به طور مثال، آیا تحلیل تاخیرات باید در پنجرههای مختلفی انجام شود یا تحلیلهای ماهیانه ملاک است؟ آیا کارفرما تمایل دارد هر زمانی که دستور تغییر صادر شد تحلیل تاخیرات نیز انجام شود؟
11.3. انجام اصلاحات مورد نیاز برای انجام آنالیز تاخیرات
تحلیل تاخیرات وابسته به برنامه زمانبندی است. بنابراین کیفیت برنامه زمانبندی قبل از استفاده از روشهای تحلیل تاخیرات اهمیت زیادی دارد. در نتیجه، برنامه زمانبندی باید قبل از هر گونه تحلیل بررسی شود تا از صحت اطلاعات مندرج در آن اطمینان حاصل شود.
12.3. آماده سازی جداول
در بسیاری از ادعاها تدوین جداول محاسباتی یکی از مهمترین اقدامات است. مهمترین این جداول در ادعاهای تاخیرات عبارتاند از:
- جدول انحراف مدتزمان فعالیتها
- جدول انحراف روابط بین فعالیتها
ممکن است نیاز باشد این محاسبات برای بازههای زمانی مختلف تحلیل شوند.
13.3. مرتبط کردن تاخیرات با فعالیتها
تاخیرات مرتبط با فعالیتها باید شناسایی شوند و سهم هر تاخیر در ارتباط با انحرافات زمانی و ارتباطی که در جداول شناسایی شدهاند، مشخص گردد. در این بخش باید مسئولیت تاخیرات بر اساس قرارداد مشخص شوند تا بتوان سهم طرفین در تاخیرات را مشخص کرد.
14.3. تحلیل تاخیرات عمده
آن دسته از تاخیراتی که سهم زیادی در به تاخیر انداختن زمان پروژه دارند باید به شکل جداگانه و دقیقتری در جداول تهیهشده تحلیل شوند.
15.3. شناسایی تاریخ و فعالیتهای کلیدی
تاریخهای کلیدی و زمانهای مهم فعالیتها در این بخش باید شناسایی شوند. مواردی از جمله:
- تاریخهای شروع برنامهریزیشده و واقعی
- تاریخ رخدادهای کلیدی و پایان نهایی
- مدتزمان فعالیتهای مرتبط با مشکلات
- فعالیتهای قرار گرفته در مسیرهای بحرانی و نزدیک بحرانی
16.3. بررسی مسیر بحرانی در برنامه مبنا و برنامه واقع شده
تغییرات مسیر بحرانی میتواند نتایج تحلیلها را تغییر دهد. بنابراین، مسیر بحرانی در برنامه زمانبندی مبنا باید با مسیر بحرانی واقعی در بازههای مختلف مقایسه شود تا تغییرات مسیر بحرانی رصد گردد.
17.3. شناسایی فعالیتهای به تاخیر افتاده
فعالیتهای بحرانی و نزدیک بحرانی که به تاخیر افتادهاند یا توسط مشکلی در پروژه تحت تاثیر قرار گرفتهاند در این بخش شناسایی میشوند.
18.3. تعیین مسیر بحرانی مرتبط با تاخیر
کارهایی که دچار مشکل میشوند میتوانند بر روی مسیر بحرانی برنامه مبنا رصد شوند یا بر روی مسیر بحرانی تعیین وضعیتشده ارزیابی شوند. باید مشخص شود که این تاخیر بر روی کدام مسیر بحرانی قرار دارد.
19.3. تعیین وجود یا عدم وجود تاخیر همزمان
ممکن است قبل، بعد یا حین یک تاخیر، تاخیر همزمان دیگری وجود داشته باشد که تحلیلها را دچار تغییر نماید. در این مرحله باید تاخیرات همزمان بررسی شوند تا تحلیلهای دقیقتری صورت گیرد.
20.3. شناسایی تاخیر همزمان مستقل
هر گونه تأخیر همزمان مستقل را که مربوط به هر پنجره است باید شناسایی نمود. این موضوع اثر بسیار زیادی در تحلیلهای پنجرهای و زمان استفاده از روشهای آیندهنگر تاخیرات دارد.
21.3. شناسایی کارهای انجام شده خارج از اولویت
یکی از اقدامات پیمانکار تغییر اولویت اجرای کار (Out-of-Sequence) برای بهرهمندی از مزایای تمدید زمانی است. این موضوع باید به دقت مورد ارزیابی قرار گیرد و اگر قرارداد به این موضوع نپرداخته باشد، پیشتر نسبت به نحوه رسیدگی به آن توافق شود زیرا این موضوع میتواند به شکل زیرکانهای توسط پیمانکار استفاده شود.
22.3. شناسایی تاخیرات قابل جبران مالی
آیا تاخیرات مجاز از لحاظ مالی قابلجبران هستند؟ در این بخش باید تاخیراتی که با وضعیت فیزیکی کارگاه، تعلیق، آبوهوای نامناسب، یا سایر موارد مرتبط هستند بررسی شوند تا تعیین شود که آیا قرارداد اجازه جبران مالی را برای این تاخیرات داده است یا خیر.
23.3. آمادهسازی زیرشبکهها (Fragnets) برای آنالیز تاخیرات
برای تحلیل دستورات تغییر و اثرات زمانی آن نیاز به استفاده از روشهای آیندهنگر تاخیرات است. برای استفاده از این روشها باید از زیرشبکهها استفاده نمود. بنابراین، قبل از استفاده از این زیرشبکهها باید درباره نحوه تدوین آنها توافق نمود.
24.3. استفاده از روشهای تحلیل تاخیرات گذشتهنگر برای تحلیل تسریع ابلاغی یا اعتباری
ممکن است پیمانکار به دلایل مختلفی اعتقاد داشته باشد که زمان پروژه را به صورت ابلاغی یا اعتباری تسریع نموده است. در اینصورت باید از روشهای تحلیل تاخیرات گذشتهنگر برای اعتبارسنجی این ادعا استفاده نمود.
27.3. بررسی حق کارفرما برای اخذ خسارت تعیینی (LD)
درست است که اگر پیمانکار نتواند حق خود را نسبت به تمدید مدت قرارداد اثبات نماید، اخذ خسارت از او توسط کارفرما به صورت خودکار قابل اجراست. اما ممکن است این خسارت بسیار بیشتر از خسارت واقعی تعیین شده باشد یا تاخیرات همزمانی وجود داشته باشد که پیمانکار بتواند با استناد به این موارد از این حق جلوگیری کند.
28.3. شرح و توصیف موارد مورد نیاز در تحلیل ادعای تاخیر
ارائه اسناد توصیفی به عنوان اسناد تکمیلی تحلیلها برای حلوفصل سریع ادعاها از اهمیت زیادی برخوردار است. برخی از مهمترین موارد که باید به شکل توصیفی نیز بیان شوند عبارتاند از:
- اطلاعات و فرضیات استفاده شده برای تحلیلها
- مشکلات پیشآمده و ارتباط آنها با تاخیرات
- روشهای استفاده شده برای انجام تحلیلها
- نتایج محاسبات و جداول
- نتایج تحلیلها بر روی برنامه زمانبندی
29.3. بررسی کاهش بهرهوری یا تصدیع (Disruption)
ممکن است تاخیری در پروژه رخ نداده باشد، اما خساراتی به طرفین به واسطه کاهش بهرهوری یا تصدیع (Disruption) وارد شده باشد. این موضوع اگرچه به عنوان ادعاهای تاخیرات شناسایی نمیشوند، اما در زمره ادعاهای ناشی از کاهش بهرهوری یا تصدیع قرار میگیرند.
4. جمعبندی چکلیست تحلیل ادعاهای مربوط به تاخیر
کارفرما باید برای ادعاهای مطرح شده از سوی پیمانکار، آمادگیهای لازم را داشته باشد تا بتواند تشخیص دهد که ادعای مطرح شده معقول است یا خیر.
از طرف دیگر پیمانکار نیز جهت جلوگیری از متحمل شدن ضرر و زیان باید به این مبانی تسلط داشته باشد در غیر اینصورت دفاعیه محکمهپسندی را در صورت رد ادعای خود نخواهد داشت.
ایجاد یک چکلیست مناسب و کامل میتواند در این زمان بسیار اثرگذار باشد و طرفین قرارداد میتوانند با چکلیست ارائه شده در این مقاله نقشه راه خلاصه و اثربخشی را در دسترس داشته باشند.
هر چند بکارگیری این تحلیلها نیاز به دانشی فراتر از این مقاله دارد که موسسه ACEMI به عنوان تنها مرجع تخصصی مدیریت ساخت در کشور آن را آموزش میدهد.
[1] Richard, J.L. Rod, C.C. 2022. Construction Claims Analysis Checklist. www.long-intl.com.
