چه خساراتی در پروژه‌های ساخت قابل‌جبران‌اند؟ راهنمایی برای پیمانکاران

پروژه‌های صنعت ساخت به دلیل پیچیدگی‌های ذاتی و عوامل غیرقابل‌پیش‌بینی مانند تاخیرات، تغییرات در محدوده کار یا شرایط غیرمنتظره، ممکن است برای پیمانکاران خسارات مالی به همراه داشته باشند. این خسارات اغلب ناشی از قصور کارفرما، نقص در نقشه‌ها یا شرایط پیش‌بینی‌نشده هستند. برای جبران این خسارات، پیمانکاران باید آن‌ها را به‌درستی شناسایی، محاسبه و مستند کنند. این مقاله به بررسی انواع خسارات قابل‌جبران شامل خسارات نیروی کار، تاخیر، تجهیزات و مصالح پرداخته و روش‌های محاسبه آن‌ها را با زبانی ساده و روان توضیح می‌دهد (در این مقاله به چالش‌های بندهای جبران خسارت و پرداخت در قراردادهای ساخت پرداخته شده است).

پس از انتخاب روش جبران خسارات، پیمانکار باید خسارات خود را به‌دقت محاسبه کند. هزینه‌های قابل‌جبران معمولاً شامل هزینه‌های نیروی کار، مصالح، تجهیزات و بالاسری هستند. این هزینه‌ها ممکن است از تاخیرات، تغییرات در محدوده کار یا شرایط غیرمنتظره مانند نقص در نقشه‌ها یا دستورات کار میدانی ناشی شوند. سایر هزینه‌های قابل‌جبران شامل افزایش هزینه‌ها، سود ازدست‌رفته و هزینه‌های حقوقی هستند که باید با مستندات دقیق پشتیبانی شوند (برای آشنایی بیشتر با علل اختلافات میان کارفرما و پیمانکار به مقاله کاهش بی‌اعتمادی و تضاد بین کارفرما و پیمانکار مراجعه کنید).

1. خسارات نیروی کار 

خسارات نیروی کار تنها در صورتی قابل‌جبران هستند که ناشی از قصور کارفرما باشند، مانند نقص در نقشه‌ها، تغییرات غیرمنتظره یا دستورات کار میدانی. این قصور ممکن است هزینه‌هایی مانند اضافه‌کاری، کاهش بهره‌وری یا افزایش دستمزدها را به پیمانکار تحمیل کند. این خسارات در دسته‌بندی‌های زیر قرار می‌گیرند:
- اضافه‌کاری: شامل ساعات کاری اضافی برای انجام کارهای خارج از محدوده قرارداد است که اغلب از شرایط متفاوت محل پروژه یا تغییرات مستقیم و غیرمستقیم ناشی می‌شود.
- کاهش بهره‌وری: به دلیل تاخیرات، تغییرات متعدد در محدوده کار، تاثیرات تجمعی یا اضافه‌کاری ایجاد می‌شود.
- افزایش هزینه‌های نیروی کار: زمانی رخ می‌دهد که تاخیرات قابل‌جبران، پیمانکار را مجبور به اجرای کار در دوره‌ای با دستمزدهای بالاتر کند.

ساعات کاری اضافی معمولاً از شرایط غیرمنتظره محل پروژه، نقص در نقشه‌ها یا دستورات کار میدانی ناشی می‌شوند. اگر پیمانکار سوابق دقیقی از ساعات کاری اضافی جدا از کارهای اصلی ثبت کند، این سوابق برای اثبات خسارات کافی هستند. اسناد دستور تغییر، دستورات کار میدانی یا حساب‌های اجباری معمولاً این هزینه‌ها را پوشش می‌دهند. کاهش بهره‌وری نیز ممکن است از تاخیرات یا تغییرات متعدد ناشی شود که با مستندات معاصر قابل‌اثبات است. افزایش هزینه‌های نیروی کار زمانی رخ می‌دهد که تاخیرات، اجرای کار را به دوره‌ای با نرخ‌های دستمزد بالاتر منتقل کند (برای آشنایی بیشتر با تاخیرات پیمانکار به مقاله تاخیرات ناشی از قصور پیمانکار مراجعه کنید).

2. خسارات تاخیر 

خسارات تاخیر شامل هزینه‌های بالاسری پروژه و سازمان است که به دلیل طولانی‌تر شدن مدت پروژه ایجاد می‌شوند. بالاسری پروژه شامل هزینه‌های غیرمستقیم مانند تجهیزات، حقوق کارکنان، اجاره ماشین‌آلات، تاسیسات و سایر هزینه‌های مرتبط با محل پروژه است. این هزینه‌ها با سوابق تجاری پیمانکار مانند گزارش‌های تجهیزات، حقوق کارکنان و هزینه‌های تاسیسات قابل‌اثبات هستند. هزینه‌های بالاسری پروژه مستقیماً به قرارداد مربوطه تخصیص داده می‌شوند و بسته به حجم پروژه متفاوت‌اند. برای مثال، این هزینه‌ها در پروژه‌ای ۱۰۰,۰۰۰ دلاری کمتر از پروژه‌ی ۱,۰۰۰,۰۰۰ دلاری هستند. همچنین، این هزینه‌ها در مراحل مختلف پروژه تغییر می‌کنند؛ مثلاً در مراحل اولیه کمتر و در دوره‌های اوج فعالیت، به‌ویژه با حضور همزمان چند پیمانکار جزء یا بروز مشکلات، بیشتر هستند.

مقدار کلی هزینه‌های بالاسری پروژه به تعداد روزهای لازم برای تکمیل پروژه بستگی دارد. این هزینه‌ها روزانه تحمیل می‌شوند و حتی در شرایطی مانند آب‌وهوای بد، اعتصاب یا تعلیق کار که میزان کار انجام‌شده را کاهش می‌دهند، به‌طور قابل‌توجهی کاهش نمی‌یابند. هر روز اضافی برای تکمیل پروژه، هزینه‌های بالاسری پروژه را افزایش می‌دهد. برای کارهای تغییریافته که منجر به تاخیر نمی‌شوند، هزینه‌های بالاسری پروژه معمولاً به‌صورت درصد افزایشی از هزینه‌های مستقیم کار محاسبه می‌شوند. در صورت تاخیرات قابل‌جبران، هزینه‌های بالاسری پروژه با محاسبه نرخ روزانه بالاسری تعیین می‌شوند. این نرخ از تقسیم کل هزینه‌های بالاسری پروژه بر تعداد روزهای پروژه به دست می‌آید. مقدار ادعای بالاسری پروژه برابر است با نرخ روزانه ضرب در تعداد روزهای تاخیر (برای آشنایی بیشتر با ادعاهای پیمانکار در قراردادهای EPC به مقاله دلایل ادعاهای پیمانکاران در قراردادهای EPC مراجعه کنید).

بالاسری سازمان شامل هزینه‌هایی است که برای همه قراردادهای پیمانکار صرف می‌شود و نمی‌توان آن‌ها را به پروژه خاصی مرتبط کرد. این هزینه‌ها معمولاً به نسبت ارزش هر پروژه تخصیص می‌یابند و شامل حقوق مدیران و کارکنان دفتری، هزینه‌های حقوقی و حسابداری، اجاره، استهلاک، لوازم دفتری، پست، کتاب‌ها و مجلات، مالیات، بیمه، تاسیسات، تلفن، خودرو، سفر، تبلیغات، استخدام، آموزش، پردازش داده‌ها، هزینه‌های عمومی و اداری، بهره وام‌ها و سایر هزینه‌های مالی هستند. برخی هزینه‌ها مانند هزینه‌های تفریحی ممکن است طبق قرارداد غیرقابل‌جبران باشند.

3. خسارات تجهیزات صنعت ساخت 

خسارات تجهیزات زمانی قابل‌جبران هستند که تجهیزات اضافی برای کارهای تغییریافته یا اضافه‌کاری مورد نیاز باشد یا تجهیزات اصلی به دلیل تاخیرات، چه در حالت فعال و چه غیرفعال، برای مدت طولانی‌تر در پروژه بمانند. برای محاسبه این خسارات، تعداد ساعات استفاده اضافی و هزینه هر ساعت محاسبه می‌شود. این محاسبات باید با مستندات دقیق مانند گزارش‌های استفاده از تجهیزات پشتیبانی شوند (در این مقاله به جبران خسارت بدون مستندات دقیق پرداخته شده است).

4. خسارات مصالح

خسارات مصالح معمولاً ساده‌ترین بخش محاسبات هستند و بر اساس تغییرات در مقدار و قیمت مصالح محاسبه می‌شوند. تفاوت‌های مقداری با مقایسه مقدار مصالح دائمی (مانند بتن، فولاد، چوب، آجر یا لوله) در نقشه‌های مناقصه با مقادیر واقعی یا مورد نیاز برای کارهای تغییریافته تعیین می‌شوند. قیمت معمولاً مبلغ پرداخت‌شده برای مقدار اضافی است. برای مصالح حذف‌شده یا جایگزین‌شده، باید اعتباری به ارزش ادعا اختصاص یابد، مگر اینکه پیمانکار نتواند آن‌ها را بازگرداند یا دفع کند. اگر مصالح جایگزین گران‌تر باشند، ادعا بر اساس تفاوت قیمت محاسبه می‌شود (در این مقاله به نحوه محاسبه خسارت پیمانکار در دعاوی صنعت ساخت پرداخته شده است).

جمع‌بندی خسارات وارده به پیمانکاران در صنعت ساخت

پیمانکاران در صنعت ساخت ممکن است به دلیل تاخیرات، تغییرات در محدوده کار یا شرایط غیرمنتظره متحمل خسارات قابل‌جبران شوند. خسارات نیروی کار شامل اضافه‌کاری، کاهش بهره‌وری و افزایش دستمزدها هستند که با سوابق معاصر قابل‌اثبات‌اند. خسارات تاخیر شامل هزینه‌های بالاسری پروژه و سازمان بوده و به‌صورت روزانه محاسبه می‌شوند. خسارات تجهیزات بر اساس ساعات استفاده اضافی و نرخ‌های مربوطه تعیین می‌شوند، درحالی‌که خسارات مصالح بر اساس تغییرات مقداری و قیمتی محاسبه می‌شوند. برای موفقیت در ادعاها، پیمانکاران باید سوابق دقیقی از هزینه‌ها و مستندات مرتبط با تغییرات و تاخیرات نگهداری کنند. این رویکرد نه‌تنها اثبات خسارات را تسهیل می‌کند، بلکه موقعیت پیمانکار را از نظر قانونی و مالی تقویت می‌کند (برای آشنایی بیشتر با مدیریت ادعا به مقاله مدیریت ادعا: پیشگیری از بروز ادعاها (از دید پیمانکاران) مراجعه کنید).

در این مقاله به سؤالات زیر پاسخ داده شده است

1. خسارات قابل‌جبران پیمانکاران صنعت ساخت چه مواردی هستند؟
2. چگونه خسارات نیروی کار محاسبه می‌شوند؟
3. خسارات تاخیر چگونه تعیین می‌شوند؟
4. روش محاسبه خسارات تجهیزات صنعت ساخت و ادعاهای مصالح چیست؟

جایگاه مبانی ارائه شده در آموزش های موسسه ACEMI

در نقشه راه جامع مدیریت ساخت موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور، در سطح مهارت‌های سخت دوره‌ای با عنوان "مدیریت ادعا و اختلافات در طول چرخه حیات پروژه" به صورت جامع ارائه شده و به طور مفصل به ادعاهای ناشی از تغییرات و فرایند مدیریت تغییرات در پروژه‌ها می‌پردازد. باید توجه داشت که دوره "فرایند جامع آنالیز تاخیرات در پروژه" پیشنیاز این دوره است. به جهت آشنایی با سایر دوره‌ها و تاریخ برگزاری آن‌ها می‌توانید به بخش تقویم آموزشی موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور مراجعه نمایید.

[1] Damages Incurred by Construction Contractors: Part 1, Long International.