اختلاف ممکن است در شرایط گوناگون و در ارتباط با موضوعات مختلف رخ دهد. بروز اختلاف میتواند با استرس، ازدستدادن هزینه و زمان همراه باشد. بروز اختلاف خوشایند نیست و باید تاحدامکان از بروز آن جلوگیری کرد؛ اما این موضوع همیشه امکانپذیر نیست.
صنعت ساخت نیز به دلیل پیچیدگی زیاد و عدمقطعیتهای فراوان، مستعد بروز ادعاها و اختلافات بسیار جدی است.از اینرو، وجود ادعا امری غیرطبیعی در این پروژهها نیست ولی عدم درک صحیح از ادعا و فرآیند حل آن است که میتواند پروژه و طرفین قراردادی را با بحران مواجه نماید.
بنابراین برای جلوگیری از این بحران، باید ابتدا ادعاها را مدیریت کرد. اگرچه ادعا میتواند هم از سوی کارفرما و هم از سوی پیمانکار مطرح شود، اما در این مقاله 19 ادعای اصلی در قراردادهای پیمانکاری که منجر به خسارت مالی و زمانی به پیمانکار میشوند را بررسی مینماییم. مواردی که در صورت فراگیری پروژه و طرفین قراردادی را از خسارات زیادی نجات خواهند داد.
تعریف: کارفرما (در این مقاله، هر زمان از کلمه "کارفرما" استفاده گردیده، منظور کارفرما و یا نمایندگان قانونی او، اعم از مهندس مشاور یا مدیر ساخت کارگزار است.
1. تسریع حقیقی (Actual Acceleration) یا کار تسریعشده ابلاغی (Directed Expedited Work)
تسریع حقیقی نوعی از تسریع زمانی است و در شرایطی رخ میدهد که کارفرما از پیمانکار درخواست نماید تا کار را زودتر از موعد به پایان برساند. در واقع تسریع زمانی معمولا با بهکارگیری منابع بیشتر و تغییر توالی و زمان فعالیتها همراه است که باعث میشود کار پیمانکار در زمانی زودتر از زمان برنامهریزیشده، پایان یابد.
تسریع اعتباری (Constructive Acceleration) یا کار تسریعشده شناسایینشده (Unrecognized Expedited Work) یکی از مواردی است که پیمانکار میتواند نسبت به آن ادعا کند. این ادعا زمانی رخ میدهد که با وجود تاخیر قابلتوجیه (Excusable Delays) که پیمانکار مستحق به دریافت تمدید مدت زمانی (EOT) است، اما کارفرما تأخیر مذکور را غیرقابلتوجیه دانسته یا از تمدید زمانی خودداری نموده و اصرار بر تکمیل پروژه در زمان مشخص شده بر اساس قرارداد دارد. اگر در این زمان پیمانکار به اعتبار و هزینه خود پروژه را تسریع کند، تسریع اعتباری رخ داده و پیمانکار متحمل هزینهای شده است که باید از سوی کارفرما پرداخت شود. البته برای اثبات این ادعا شرایط خاصی وجود دارد که پیمانکاران باید نسبت به آن آگاه باشند.
2. حادثه قهری (Act of God) یا بلای طبیعی (Natural Disaster)
حادثه قهری را میتوان شامل بلایای طبیعی دانست، مواردی چون سیل، آتشسوزی، زلزله، گردباد، طوفان، رعدوبرق، خشکسالی، جزرومد و سایر شرایط غیرعادی و شدید که اجرای پروژه را به تاخیر میاندازند. این دسته از ادعا عموما شامل 3 بخش زیر است:
- اقدامات دولت
- شرایط آبوهوایی
- جنگ و یا سایر مناقشات
3. تغییر کاردینال (Cardinal Change) یا تغییر اساسی در محدوده (Major Alterations of Scope)
تغییری که از سوی کارفرما باعث تعریف کاری میشود که تفاوت بنیادین با کاری که در محدوده قرارداد تعریف شده است، دارد. برای مثال کارفرما در محل پروژه درخواست اجرای دو سازه را میکند، درصورتیکه در قرارداد تنها حفاری فونداسیون مد نظر بوده است. این تغییرات میتوانند منجر به خاتمه پیمان از سوی پیمانکار نیز بشوند.
4. تغییر اعتباری (Constructive Change) یا اصلاح تصدیقنشده (Unacknowledged Modification)
این تغییر مشابه تسریع اعتباری است، با این تفاوت که اینبار کارفرما از صدور دستور تغییر خودداری نموده و پیمانکار با اعتبار خود و بدون وجود دستور کتبی و مشخص، تغییر را اجرا کرده است. انواع این تغییرات که زیرمجوعه تغییر اعتباری قرار میگیرند، عبارتاند از:
- تسریع اعتباری
- کاهش سرعت اعتباری
- تفسیر اشتباه قرارداد
- مشخصات فنی ناقص
- رویههای بازرسی نامعقول
- تغییر شیوه اجرا
5. نقص اسناد قرارداد (Deficient Contract Documents) یا برنامه غیرقابلاجرا (Unworkable Plan)
نقص اسناد قرارداد ممکن است موجب بروز ضرر و زیان به پیمانکار شود. پیمانکار میتواند نسبت به ناقص بودن و یا ایراد داشتن اسناد قرارداد، ادعا کند. این موضوع میتواند شامل موارد زیر باشد:
- خطا یا نقص در اسناد طراحی یا مشخصات فنی
- عدم امکان یا شرایط بسیار سخت برای اجرای الزامات قراردادی
- ابعاد نادرست
- الزامات قراردادی غیرقابل حصول
6. تأخیر (Delay)
شروع دیرهنگام یک فعالیت و یا افزایش مدت زمان کارهای مهندسی، تدارکات و ساخت که باعث تغییر زمان نهایی پروژه شود، جزء این ادعاها قرار میگیرد. تاخیرهای رایجی که ممکن است شرایط تمدید زمانی (EOT) و یا جبران خسارات مالی را برای پیمانکار فراهم نمایند، عبارتاند از:
- تأخیر در صدور مجوزها یا تأییدیهها (Delay of Approvals)
- تأخیر در صدور دستور تغییر (Delayed Issuance of Change Orders)
- تأخیر در ابلاغیه شروع به کار (Delayed Notice to Proceed)
- تأخیر در پاسخ به درخواستهای اطلاعات، سؤالات اجرایی و تغییرات اجرایی (Delay in Answer for Requests for Information, Field Questions, and Field Changes)
- تأخیر طراحی (Drawing Delay)
- تأخیر پیمانکار جزء (Subcontractor Delay)
- تأخیر تأمینکننده (Supplier Delay)
- تغییرات در روش ساخت برنامهریزیشده (Changes in Planned Method of Construction)
- تغییرات برنامه زمانبندی (Schedule Changes)
- ابلاغ سطوح کارگزینی (Directing Manning Levels)
- تغییرات در الزامات تضمین کیفیت (Changes in Quality Assurance Requirements)
- محدوده کار تغییریافته (Changed Scope of Work)
- تأخیر در ایجاد دسترسی (Delayed Access)
7. تفاوت در وضعیت فیزیکی کارگاه (Differing Site Condition)
شرایط متفاوت کارگاه از لحاظ فیزیکی در 2 حالت رخ میدهد:
- نوع 1 از تفاوت در وضعیت فیزیکی کارگاه: زمانی رخ میدهد که وضعیت فیزیکی حقیقی در کارگاه (زیرسطح یا بالای سطح زمین)، با وضعیت پیشبینی شده در اسناد قراردادی، به شکل قابل ملاحظهای متفاوت باشد و در زمان امضای قرارداد وجود داشته باشد.
- نوع 2 از تفاوت در وضعیت فیزیکی کارگاه: زمانی رخ میدهد که وضعیت فیزیکی حقیقی در کارگاه (زیرسطح یا بالای سطح زمین)، با وضعیت قابل درک یا قابل شناخت، به لحاظ طبیعی یا باور موجود در منطقه، به شکل قابل ملاحظهای متفاوت باشد و در زمان امضای قرارداد وجود داشته باشد.
این موارد با تغییر تفاوت دارند و اسناد قراردادی داخل کشور به آنها نپرداخته است.
8. تغییر ابلاغی (Directed Change)
در این نوع دستور تغییر، کارفرما به پیمانکار دستور میدهد تا کارهای اضافی را انجام دهد. پیمانکار نیز میتواند بر اساس خسارت وارد شده در ازای این کارها، ادعای جبران خسارت خود را مطرح کند. دقت نمایید که این موضوع با Change Order یا دستور تغییر متفاوت است.
9. تصدیع (Disruption)
تصدیع عبارت است از اقدامات، عدم فعالیت یا دستورالعملهای مداخلهجویانه کارفرما که در کار از قبل برنامهریزیشده پیمانکار، تداخل، توقف، تأخیر، اختلال یا مانع ایجاد میکند. برخی از مواردی که میتوانند منجر به بروز تصدیع شوند، عبارتاند از:
- فعالیت چندین پیمانکار در بخش مشترک
- تغییرات
- جابجایی محل اجرای کار
- نقشهها و مشخصات فنی ناقص
- نقشههای اشتباه
- تفاوت در وضعیت فیزیکی کارگاه
- آبوهوای نامتعارف
- اعتصاب
- در دسترس نبودن تجهیزات و مصالح
- کار معیوب و ناقص
- خرابی تجهیزات
- عدم پاسخ مناسب به درخواست اطلاعات در زمان مقرر (RFI)
10. تعهد یا قبول ضمنی (Implied Warranty)
تعهد یا قبول ضمنی، تضمینی شفاهی یا کتبی است که یک محصول یا خدمت باید از عملکرد مد نظر برخوردار باشد. چندین تعهد یا قبول ضمنی شناخته شده عبارتاند از:
- هیچ یک از طرفین قرارداد، هیچ اقدامی در جهت جلوگیری از اجرای عملیات طرف مقابل یا ایجاد تاخیر یا مانع، انجام نخواهند داد.
- نقشهها و مشخصات فنی ارائه شده از سوی کارفرما، برای کار موردنظر، مطلوب و کافی خواهند بود.
- در قرارداد با چندین عامل تخصصی (Multi-Prime Contracting)، کارفرما فعالیتهای پیمانکاران تخصصی را به شکل مناسبی هماهنگ میکند تا اختلالی در فرآیند کار صورت نگیرد.
11. عدم امکان اجرای قرارداد یا ایفای تعهد (Impossibility of Performance)
این ادعا در شرایطی رخ میدهد که اجرای قرارداد بسیار پرهزینه، خطرناک، یا سخت بوده و این موارد پیشتر قابل پیشبینی نباشند. عملاً در این مواقع امکان اجرای قرارداد وجود ندارد و اجرای کار حتی به شکل زیانده، یا با پرداخت هاردشیپ و هزینه بالا نیز امکانپذیر نیست. عدم امکان اجرای قرارداد میتواند به 2 دلیل زیر رخ دهد:
- عدم دسترسی یا عدم امکان تامین مصالح
- غیرقابلاجرا بودن و یا ناممکن بودن کار
12. سوء مدیریت (Maladministration)
سوءمدیریت کارفرما، ممکن است مانع از تکمیل به هنگام (طبق زمان قرارداد) یا زودتر از موعد کارها (زمانی که برنامه زمانبندی مصوب تاریخ توافقشده زودهنگام را نشان دهد و شرایط تسریع دیده شده باشد) شود. معمولاً ادعاهای پیمانکار دررابطهبا سو مدیریت کارفرما شامل موارد زیر خواهد شد:
- بازرسی نامناسب (Improper Inspection)
- سرپرستی ناکافی در کارگاه (Inadequate Supervision)
- عدم تأمین بهموقع موارد مربوط به خدمات همگانی (Inadequate Utilities)
- نبود دسترسی (Lack of Access)
- نبود اطلاعات کافی و تصمیمات بهموقع (Lack of Information or Decision)
- نبود مجوز (Lack of Permits)
- مسدود بودن و یا نبود دسترسی مناسب (Lack of Right of Way)
- عدم پرداخت صورتوضعیت (Payments Not Made)
- مشکلات در هماهنگی و ایرادهای برنامهریزی (Scheduling Difficulties/Failure to Coordinate the Work)
13. اقلام تجهیزشده کارفرما (Owner Furnished Items)
درصورتیکه کارفرما در تحویل اقلام، تجهیزات، مصالح، ابزارها یا اطلاعاتی که پیمانکار برای اجرای بهموقع بدان نیاز دارد و در قرارداد تحویل آن به عهده کارفرما است، تاخیر داشته باشد، پیمانکار میتواند نسبت به این شرایط ادعای خسارت مالی و زمانی نماید.
14. اعتصاب (Strike) یا نزاع نیروی کار (Labor Strife)
هرگونه اعتصاب غیرقابل پیشبینی یا امتناع کارگران از انجام کار، میتواند اجرای کار پیمانکار را با اختلال مواجه نماید. البته باید توجه داشت که قرارداد ممکن است جبران خسارت مالی را برای هرگونه اعتصابات حتی اعتصابات غیرقابل پیش بینی، منع نماید.
15. واقعیات (حقایق) آشکارنشده (Undisclosed Facts)
در طول اجرای پروژه ممکن است واقعیاتی وجود داشته باشند که در اجرای پروژه نقش حیاتی داشته باشند. ممکن است کارفرما از این واقعیات، اطلاع داشته باشد، اما این واقعیات را ناخواسته و یا عمدا در اختیار پیمانکار قرار ندهد. اطلاع پیمانکار از واقعیات پروژه بسیار حیاتی است و اگر پیمانکار در جریان واقعیات پروژه قرار نگیرد و هیچ راهی نیز برای کسب اطلاعات از واقعیات پروژه نداشته باشد، ممکن است پیمانکار را با چالش جدی روبرو کند. پیمانکار میتواند ادعای جبران خسارت را به دلیل عدم آشکارکردن این واقعیات از سوی کارفرما، مطرح کند.
16. تعلیق کار (Suspension of Work) یا توقف کار (Work Stoppage)
اقدامات یا عدم اقدام کارفرما، ممکن است پیمانکار را مجبور به توقف کارهای در حال انجام نماید. توقف کار با خسارات مالی و زمانی همراه است که میتواند با ادعاهای سنگینی از سوی پیمانکار همراه گردد.
17. خاتمه (Termination)
خاتمه به دلیل ایجاد سهولت (معمولاً کارفرما)، این حق را میدهد که برای سهولت، بدون دلیل و بدون نیاز به اثبات، قرارداد را بهصورت یکطرفه خاتمه دهد. اگر یکی از طرفین برای سهولت، قرارداد را خاتمه دهد، طرف مقابل در قرارداد معمولاً حق دریافت خسارت دارد که ممکن است این موضوع در شرایط فسخ قرارداد محدود شده باشد.
18. استیفای ناروا (Unjust Enrichment)
استیفای ناروا یا داراشدن بلاجهت، بهاصطلاح به این معنی است که شخصی وجه یا مالی را دریافت کند که مستحق آن نیست و بر دارایی کسی بیسبب و به هزینه و زیان دیگری افزوده شود. تحت استیفای ناروا، متهم (کارفرما) بهناحق، داراییهایی را به هزینه شاکی (پیمانکار) دریافت و حفظ میکند. استیفای ناروا، عمل یا حالت عدم انصاف یا بیعدالتی است که باید با اعاده مال، به پیمانکار باز گردد و برابری ایجاد شود. این موضوع بخصوص در زمانی رخ میدهد که کارفرما اعتقاد به نقض تعهدات پیمانکار و ضبط ضمانتنامه او، به شکل غیرواقعی دارد.
19. تغییرات در مقادیر (Variation in Quantities)
در طول اجرای پروژه این امکان وجود دارد که پروژه دستخوش تغییراتی شود که نسبت به برنامه مصوب و قرارداد پروژه انحراف قابلتوجهی ایجاد کند. این انحراف در برنامه مصوب و قرارداد پروژه معمولا با افزایش و یا کاهش هزینه و زمان همراه است که فعالیتهای پیمانکار را در اجرا تحتتأثیر قرار میدهد و این موضوع باعث بروز ادعاها و اختلافاتی بین طرفین قرارداد (پیمانکار و کارفرما) میگردد.
20. نتیجهگیری
بهطورکلی در پروژه ممکن است ادعاهای بسیاری از سوی پیمانکار رخ دهد. آشنایی با انواع این ادعاها میتواند برای پیمانکار و کارفرما بسیار مهم و ضروری باشد. پیمانکار با فراگیری این ادعاها میتواند از حقوق خود مطلع شود و در صورت برخورد با مشکلات مشابه در پروژه، ادعای خود را نسبت به مشکل ایجاد شده مطرح کند. کارفرما نیز در صورت آشنایی با این ادعاها میتواند برای مدیریت ادعاها، در زمان تدوین قرارداد و در طول مراحل مختلف پروژه، روشهای مختلفی را به کار بگیرد و ریسکهای خود را مدیریت نماید.
[1] Richard, J.L. Andrew,A. 2022. Construction Claim Types for Contractors. www.long-intl.com.
