1. مقدمه: چرا به تعریف دقیق اصطلاحات و مفاهیم نیاز داریم؟
در زمینهٔ واژگان امور قراردادی، خصوصاً مدیریت ادعاء، در سطح جهانی اتفاق نظر کاملی در کتابها، متون قراردادی و منابع دیگر وجود ندارد و حتی گاهی برخی لغات به جای یکدیگر به کار میروند [1]. بهدلیل کمبود محتوا و دور ماندن از ارتباطات جهانی، در کشورمان شاهد اختلاف نظرهای بیشتری نیز هستیم.
برداشتهای مختلف از اصطلاحات یا سکوت قرارداد دربارهٔ برخی وضعیتها، به ابهامات و اختلافات بسیار زیادی میانجامد که جز با طرح دعوی قضایی و تفسیر حقوقی، حل نخواهند شد. به همین دلیل متن قرارداد باید جامع و مانع باشد که تا حد ممکن بتوان مسائل را بدون اقدام قضایی و در سریعترین زمان ممکن به سرانجام رساند؛ نمونههای قراردادی AIA[2] و فیدیک [3] از فکرشدهترینها و کاملترین نمونههای قراردادی صنعت ساخت هستند که در بندهای مختلف، به تعریف دقیق و شفاف این اصطلاحات پرداختهاند.
در مجموعهای نوشته، تلاش خواهیم کرد تا با تکیه بر ادبیات عرضهشده از سوی موسسات فعال در صنعت ساخت مانند CMAA، CII، AIA و FIDIC، گسترهٔ معنایی واژگان بهکاررفته در دورههای موسسه را تشریح کنیم.
در این نوشته به برخی مفاهیم اولیه در مدیریت ادعاء و سطوح مختلف حلوفصل آن میپردازیم.
2. تمایز بین ادعاء و اختلاف
بند ۱۵ شرایط عمومی AIA A201[2]، که مربوط به متن قرارداد بین کارفرما و پیمانکار است، اصطلاحاتی مانند ادعاء، اختلاف، اعلان (Notice)، میانجیگری و... را تعریف میکند. طبق آن:
ادعاء تقاضا (Demand) یا اظهارنامهای (Assertion) است که از سوی یکی از طرفین ارسال میشود تا برخی از شرایط قرارداد اولیه را تغییر دهد (تخفیف بدهد)؛ همچنین به اختلاف نظرها و مسائل بین کارفرما و پیمانکار نیز ادعاء گفته میشود، چه این مسائل از قرارداد نشئت گرفته باشند، یا خیر.
مثلاً تقاضای تمدید مدت زمانی از سوی پیمانکار، بابت تاخیری که اثبات کرده مجاز است، یک نوع ادعاء است.
اختلاف (Dispute)، ادعایی حلنشده است که برای حلوفصل آن به سراغ رویههای غیررسمی یا قراردادی حل اختلاف میرویم.
با توجه به این تعریف، میتوان گفت که ادعاء، مسئلهای است که قرار است در قالب فرایندهای مدیریت پروژهای رفعورجوع شود، اما اختلاف از این چارچوب فراتر میرود و وارد حوزههایی حقوقی مانند میانجیگری، حکمیت، هیئتهای حل اختلاف و دادرسی قضایی میگردد.
3. سطوح مختلف حلوفصل ادعاء و فرایند آن
فرایند مدیریت و حلوفصل ادعاء را میتوان از دو بعد مختلف نگریست: ۱- مراحل مختلف؛ ۲- افراد دخیل در هر مرحله. همانطور که اشاره شد، اختلاف نظرهایی در تعریف اصطلاحات و مفاهیم وجود دارد. یکی از تلاشهای گروه «جلوگیری و حل اختلاف» موسسه صنعت ساخت (CII) (نوشتار معرفی CII) تدوین مطالبی برای تشریح، مفهومپردازی و یکدستسازی اصطلاحات و مفاهیم این حوزه است. منبع [4] یکی از گزارشهای این گروه است که در آن سطوح مختلف فرایند حلوفصل ادعاء و افراد درگیر در هر مرحله را در قالب یک جدول نمایش داده است.
در اکثر متون قراردادی، یک روند مرحلهبهمرحله برای فرایند حلوفصل ادعاء تعریف میشود تا اگر ادعاء در یک سطح رفع نشد، چگونه و با طی چه تشریفاتی به مرحلهٔ بالاتر ارسال شود. همچنین افراد درگیر در هر مرحله نیز باید به صراحت و شفافیت ذکر شوند.
همانطور که در تصویر زیر میبینید، ادعاء میتواند از یک مشکل و اختلاف نظر نسبتاً ساده آغاز شود و با تشدید شدن وضعیت (Escalation) به تعارض و طرح دعوی قضایی بینجامد.
در ابتدا تقاضایی برای تغییر برخی شرایط پیش میآید و به تبع آن، تقاضا برای جبران آن تغییر (Equitable Adjustment) نیز ارائه میشود. اگر مشخصات فنی بخشی از پروژه تغییر کند، بحث و مذاکره بر سر محاسبهٔ قیمت جدید، مدت زمان اجرای آن کار جدید و تاثیرش بر هزینههای تحمیلشدهٔ دیگر، نمونهای از این طرح ادعاء هستند که قرار است با مذاکره بین عوامل مدیریت پروژهٔ پیمانکار، مشاور و کارفرما به نتیجه برسد.
اما اگر نتیجهٔ مدّ نظر یکی از طرفین فراهم نشود، او میتواند کار را به مرحلهٔ بالاتری ببرد و وضعیت را تشدید کند (Escalate). در این حالت پای مشاوران، میانجیان و حامیان پروژه به میان میآید و نقش تیم مدیریتی درگیر در پروژه کاهش مییابد. اگر باز هم وضعیت تشدید شد، کار در مراحل بالاتر به داوری و هیئتهای حل اختلاف و حتی دادگاه کشیده میشود و پیگیری حقوقی و رویهٔ قضایی، در فضایی کاملاً خارج از مدیریت پروژه دنبال میگردد. افراد درگیر در هرکدام از سطوح حلوفصل ادعاء را در تصویر زیر میبینید [4].
[1] Construction Management Association of America, "Claim Management Guidelines", 2018
[2] American Institute of Architecture, “AIA A201: General Conditions of Contract for Construction”, 2017
[3] Fédération Internationale Des Ingénieurs-Conseils, “FIDIC Conditions of Contract for Construction : for building and engineering works designed by the employer” (Red Book), 2nd edition, 2017
[4] M.C. Vorster, “Alternative Dispute Resolution in Construction with Emphasis on Dispute Review Boards: A report to Construction Industry Institute”, Dispute Prevention and Resolution, Vol. 95, 1993
