بر عهده گرفتن مدیریت یک پروژه ساخت، کاری بسیار پیچیده است که به مهارتهای مختلفی مانند برنامهریزی، تصمیمگیری استراتژیک و اجرا و پیادهسازی موثر و کارآمد نیاز دارد. یکی از تصمیمات مهم و حساس در مراحل ابتدایی هر پروژه ساخت، انتخاب مناسبترین روش اجرا و تحویل پروژه (Project Delivery Method) است. روش اجرا و تحویل پروژه نقش محوری در تعیین چگونگی سازماندهی، مدیریت و اجرای پروژه ایفا میکند.
هدف این مقاله، ارائه یک راهنمای خوب برای انتخاب مناسبترین روش اجرا و تحویل پروژه با در نظر گرفتن عوامل و گزینههای مختلفی است که در دسترس کارفرمای پروژه و ذینفعان آن قرار دارد. در این راهنما، چند مورد از رایجترین روشهای اجرا و تحویل پروژه مد نظر قرار گرفته است.
1. معرفی روشهای اجرا و تحویل پروژه (Project Delivery Methods)
روشهای اجرا و تحویل پروژه چارچوبهایی هستند که نقشها، مسئولیتها و روابط بین عوامل کلیدی درگیر در یک پروژه را تعیین میکنند. این روشها بر سیر زمانی، بودجه، تخصیص ریسکها و موفقیت کلی پروژه تاثیر میگذارند. روشهای اجرا و تحویل پروژه متعددی برای انتخاب وجود دارند که هر یک مزایا و معایب خود را دارند. چهار دستهبندی اصلی روشهای اجرا و تحویل پروژه که دیگر روشها نوعی از این روشها تلقی میشوند، عبارتند از:
1. 1. روش طراحی-مناقصه-ساخت (Design-Bid-Build یا DBB)
در این روش، پروژه به سه مرحله طراحی، مناقصه و ساخت تقسیم میشود. کارفرما در ابتدا یک معمار یا طراح برای ایجاد برنامههای پروژه استخدام میکند که بعدا برای مرحله مناقصه نیز به کارفرما کمک خواهد نمود. پیمانکاران پیشنهادهای خود را ارسال میکنند و قرارداد به کارفرمای مورد تایید با کمترین پیشنهاد ابلاغ میشود. شکل 1 تصویری از روش طراحی-مناقصه-ساخت است.
در مقاله روش سه عاملی طراحی، مناقصه و ساخت (DBB)، به معرفی و بررسی مزایا و معایب این روش پرداختهایم. حتما آن را مطالعه کنید.
شکل 1. روش طراحی-مناقصه-ساخت
2.1. طرح-ساخت (Design-Build یا DB)
در این روش، مراحل طراحی و ساخت با یکدیگر در یک قرارداد ادغام میشوند. کارفرما یک تیم واحد طراحی، عموما متشکل از یک شرکت طراح و یک شرکت پیمانکار، برای مدیریت کل پروژه از ایده تا اجرا، به کار میگیرد. شکل 2 تصویری از روش طرح-ساخت است.
در مقالهای که در پایگاه دانش موسسه منتشر شده، روش طرح و ساخت (Design-Build) معرفی گردیده و مزایا و معایب آن نیز بررسی شده است.
شکل 2. روش طرح-ساخت (Design-Build)
3.1. مدیریت ساخت در ریسک (Construction Manager at Risk یا CMAR)
کارفرما یک مدیر ساخت در طول مرحله طراحی استخدام میکند تا اجراپذیری پروژه، برآورد هزینه و برنامهریزی پروژه را انجام داده و در این مسیر به عنوان عامل کارگزار (Agency) کنار کارفرما باشد. پس از آن مدیر ساخت، نقش پیمانکار اصلی را با فرض مسئولیت اجرا و تحویل پروژه و مدیریت ریسکها در طول مرحله ساخت به عهده میگیرد. شکل 3 تصویری از روش مدیریت ساخت در ریسک است.
در مقاله معرفی برخی از روشهای عامل چهارم یا مدیریت ساخت (CM)، با این روش بیشتر آشنا خواهید شد.
شکل 3. روش مدیریت ساخت در ریسک (Construction Manager at Risk)
4.1. روش انجام تجمیعی پروژه (Integrated Project Delivery یا IPD)
روش انجام تجمیعی یا تحویل اقلام یکپارچه، از یک تعریف مشترک برخوردار نیست، اما شاید بتوان این روش را یک رویکرد مشارکتی برای اجرای پروژه دانست که تمامی ذینفعان کلیدی از جمله کارفرما، معمار، پیمانکاران و تامینکنندگان را درگیر میکند تا از مرحله طراحی تا تکمیل پروژه باهم همکاری کنند. این روش موجب ارتقای سطح روابط، مدیریت بهینه ریسکهای مشترک و تصمیمگیریهای بههمپیوسته میشود. شکل 4 تصویری از روش انجام تجمیعی پروژه (Integrated Project Delivery) است.
برای آشنایی بیشتر با این روش، میتوانید مقاله روش انجام تجمیعی پروژه (تحویل یکپارچه اقلام پروژه IPD) را در پایگاه دانش موسسه بخوانید.
شکل 4. روش انجام تجمیعی پروژه (Integrated Project Delivery)
2. عوامل موثر در انتخاب روش اجرا و تحویل پروژه
انتخاب مناسبترین روش اجرا و تحویل پروژه نیازمند ارزیابی کامل عوامل مختلفی است تا اهداف پروژه، پیچیدگیهای آن و محدودیتها باهم همراستا شوند. در ادامه به شرح برخی از این عوامل پرداخته شده است.
پیچیدگی پروژه
پیچیدگی پروژه شامل ریزهکاریهای طراحی و چالشهای فنی است که میتواند انتخاب روش اجرا و تحویل پروژه را تحت تاثیر قرار دهد. برای پروژههای پیچیدهتر، روشهای اجرا و تحویل مشارکتی مانند طرح-ساخت (Design-Build) و روش انجام تجمیعی پروژه (Integrated Project Delivery)، بهتر عمل میکند.
کنترل بودجه و هزینه
روشهای متفاوت، الزامات هزینهای متفاوتی دارند. ممکن است روش طراحی-مناقصه-ساخت (Design-Bid-Build) هزینه اولیه کمتری داشته باشد اما روشهای طرح-ساخت (Design-Build) و مدیریت ساخت در ریسک (Construction Manager at Risk) با توجه به مشارکت زودهنگام پیمانکار، کنترل هزینه بهتری ارائه دهند.
سیر زمانی و سرعت
اگر موضوع زمان بسیار مهم و حیاتی باشد، روشهایی مانند طرح-ساخت (Design-Build) و مدیریت ساخت در ریسک (Construction Manager at Risk)، به دلیل همپوشانی مراحل طراحی و ساخت، میتوانند روند ساخت را تسریع بخشند.
تخصیص ریسکها
چگونگی تقسیم ریسک بین عوامل درگیر پروژه را در نظر بگیرید. در روشهای طرح-ساخت (Design-Build) و مدیریت ساخت در ریسک (Construction Manager at Risk)، تقسیم و تخصیص ریسکها بین کارفرما و پیمانکار صورت میگیرد، در صورتی که در روش طراحی-مناقصه-ساخت (Design-Bid-Build)، بار ریسک بیشتر بر روی دوش پیمانکار است.
کنترل کیفیت
روشهایی که موجب ارتقای همکاری بین عوامل میشوند و مشارکت زودهنگام پیمانکار را در خود دارند، میتوانند منجر به کنترل بهتر کیفیت و دستورات تغییر کمتری شوند.
مشارکت کارفرما
برخی از کارفرمایان، رویکرد مداخلهجویانه را ترجیح میدهند، در صورتی که برخی دیگر، به دنبال فرآیندهای ساده، موثر و مشارکتی هستند.
تجربه و تخصص
میزان آشنایی تیم پروژه با یک روش خاص، بر روی پیادهسازی و اجرای موفق آن روش تاثیرگذار است.
الزامات و ملاحظات قانونی و قراردادی
روشهای مختلف تحویل ممکن است الزامات قانونی و قراردادی متفاوتی داشته باشند.
جمع بندی راهنمای انتخاب روش اجرا و تحویل پروژه
انتخاب مناسبترین روش اجرا و تحویل پروژه، یک تصمیم حیاتی است که مستقیما بر موفقیت پروژه تأثیر میگذارد. هر روشی مزایا و چالشهای خاص خود را دارد و انتخاب یک روش بهینه به ویژگیها و اهداف منحصر به فرد پروژه بستگی دارد. با ارزیابی کامل عواملی مانند پیچیدگی پروژه، بودجه، سیر زمانی، تخصیص ریسک و ترجیحات ذینفعان، کارفرمایان پروژه و ذینفعان می توانند تصمیمات آگاهانهای اتخاذ کنند که منجر به پروژههای کارآمد، مقرونبهصرفه و موفق شود. چه یک رویکرد سنتی مانند طراحی-مناقصه -ساخت (Design-Bid-Build)، چه روشهای مشارکتی بیشتر مانند طرح-ساخت (Design-Build) یا روش انجام تجمیعی پروژه (Integrated Project Delivery) را انتخاب کنید، یک روش تحویل پروژه که به خوبی انتخاب شده است، مسیر را برای یک تجربه موفق هموارتر میسازد.
[1] 2023. Choosing the Best Construction Project Delivery Method: A Comprehensive Guide. www.aiacontracts.com.
