تصدیع یکی از رایجترین عوامل در پروژهها است که عموما غیرقابل اجتناب بوده و در کار پیمانکار اختلال ایجاد کرده و باعث کاهش بهرهوری میشود. در واقع، پیمانکار مجبور است با منابع انسانی و تجهیزات بیشتری به انجام کار مشابه بپردازد. به طور مثال، یک تاسیسات زیرزمینی ناشناخته و پیشبینی نشده را در نظر بگیرید که در نقشههای قرارداد مشخص نشده است. هنگامی که تیمهای کاری با تاسیسات زیرزمینی پیشبینینشده روبهرو میشوند، کارفرما به پیمانکار دستور میدهد که کار متوقف نشود و ادامه پیدا کند. در نتیجه پیمانکار باید در حفاری دقت بیشتری داشته باشد و از تجهیزات و نیروی کار بیشتری استفاده کند و تلاش بیشتری برای قراردادن لولهها در زیر یا اطراف لولههای تاسیساتی، کانالها یا کابلهای موجود در مسیر کار در ترانشه موجود، صرف کند. انجام این کار برای پیمانکار مستلزم صرف زمان و هزینه بیشتری است تا از بروز تاخیر جلوگیری نماید. به این رخداد، تصدیع میگوییم!
در مقاله قبل به معرفی خسارت کاهش بهرهوری یا تصدیع (Disruption) در صنعت ساخت پرداختیم و درباره اهمیت آن در پروژههای این صنعت نکات مهمی را بیان کردیم. خسارتی که میتواند باعث ایجاد ادعاهای مهمی در پروژههای صنعت ساخت گردد. حال در این مقاله قصد داریم به اثرات آن در پروژههای صنعت ساخت بپردازیم و این موارد را از نگاه مدیریتی و قراردادی بیشتر مورد تحلیل قرار دهیم. اگرچه تصدیع اثرات مختلفی در پروژه دارد ولی شاید بتوان گفت 7 اثر آن بسیار کلیدی است که در ادامه این مقاله به آنها میپردازیم.
1. تأثیر بر منحنی یادگیری
منحنی یادگیری نشاندهنده رابطه بین میزان مهارت یک فرد در انجام یک کار و میزان تجربهٔ آن فرد است. مهارت معمولاً با افزایش تجربه افزایش مییابد، در واقع بههرمیزان که افراد کاری را بیشتر انجام دهند، عملکردشان در انجام کار مشابه بهتر خواهد شد. قیمت پیشنهادی هر پیمانکار نیز شامل مفروضات بهرهوری خاصی است که معمولاً از منحنی یادگیری نشئت میگیرد. اما تصدیع عمیقاً بر منحنیهای یادگیری پیمانکار تأثیر میگذارد و میتواند مفروضات بهرهوری را بههمریخته و در نهایت باعث افزایش هزینههای پیمانکار شود. بهعنوانمثال، زمانی که تیمهای کاری یک حرفه یا چند حرفه تخصصی درگیر یک فعالیت خاص میشوند، بهرهوری آن تیم کاری بهبود پیدا میکند. از طریق پیشرفت مداوم و مکرر در پیشرفت کار، مهارت و کارایی نیروی کار بالاتر خواهد رفت و بنابراین کار را سریعتر انجام خواهند داد. این موضوع همان اثر منحنی یادگیری است. بروز تصدیع باعث اختلال در این جریان خواهد شد و پیشرفت برنامهریزیشده پیمانکار را کاهش داده یا متوقف میکند. در نتیجه اثر منحنی یادگیری کاهش پیدا میکند و یا حذف میشود. این موضوع باعث تحمی هزینههای بیشتر به پیمانکار، حتی فراتر از هزینههای تاخیر خواهد شد زیاد با افزایش هزینه مستقیم بیشتری همراه است، در صورتی که در تاخیر سهم هزینههای غیرمستقیم بیشتر میشود. این موضوع اساسا به این علت رخ میدهد که منحنی یادگیری در این زمان کارایی خود را از دست میدهد و نیروهای پیمانکار نمیتوانند در یک فرآیند ازپیشتعیینشده به فعالیت بپردازند.
همچنین، به علت تصدیع و تغییراتی که در تیمهای کاری و ترکیب نفرات رخ میدهد، نیاز به بازگشت مجدد به محل اجرای پروژه شدیدا باعث کاهش اثر منحنی یادگیری میشود و تعلیق در پروژه ممکن است پیمانکار را مجبور نماید تا تیمهای کاری را برای مواردی آموزش دهد که در شرایط عادی نیازی به آموزش این موارد و کاهش اثر تعلیق نبوده است. در نتیجه، در این زمان تیم متخصص پیمانکار ممکن است با کاهش عملکرد روبرو شود و این موضوع حتی میتواند منجر به اثر تجمعی گردد که در مورد 7 به بیان آن خواهیم پرداخت.
2. کار خارج از اولویت برنامهریزیشده
هنگامی که پیمانکاران خارج از ترتیب برنامهریزیشده کارها به به فعالیت میپردازند، احتمال وقوع تصدیع بسیار افزایش مییابد. بهعنوانمثال، یک پیمانکار اصلی ممکن است مجبور شود به طور فاحشی از برنامه زمانبندی اصلی و مصوب منحرف شود و پیمانکار جزء را مجبور نماید تا به جای نصب دیوارهای خارجی در ماههای گرم، به نصب دیوارهای خارجی در زمستان و خارج از اولویت برنامهریزی شده، بپردازد. در این صورت پیمانکار جزء برای اثبات اثر این تغییر، باید اثبات کند که کار بنایی در فصل زمستان نسبت به کار در فصول دیگر، بهرهوری پایینتری دارد و هزینههای نیروی کار را افزایش میدهد. مواردی که نیازمند یادگیری روشهای برآورد تصدیع است تا نیازی به روشهای تقریبی و بدون پشتوانه نباشد.
3. برچیدن و تجهیز مجدد کارگاه
تصدیع همچنین میتواند باعث برچیدن و تجهیز مجدد کارگاه شود، موضوعی که هزینههای توقف و راهاندازی مجدد را دربرگیرد. به طور معمول، هنگامی که یک تیم کاری فعالیت خود را آغاز میکند، تا زمان تکمیل آن کار، فعالیت خود را به شکل کامل متوقف نمیکند. بااینحال، تصدیع میتواند باعث توقف و راهاندازی چندباره کار شود و این موضوع به دلیل برچیدن و تجهیز مجدد برنامهریزی نشده همواره با افزایش هزینه همراه است. علاوه بر این، تصدیع میتواند زمان راهاندازی فعالیتهایی مانند جابهجایی داربست را نیز افزایش دهد.
4. ازدحام بیشازحد
یکی دیگر از عوامل تصدیع ناشی از ازدحام بیشازحد است. موضوعی که میتواند به دلیل مدیریت ضعیف یا تلاشهای ناموفق به جهت جبران زمان از دست رفته صورت گیرد که در آن پیمانکار از چندین تیم تخصصی درخواست میکند تا در یک فضای کوچک و محدود به صورت همزمان به فعالیت بپردازند. این فضای ناکافی عموما باعث کاهش بهرهوری تمام تیمهای مشارکتکننده خواهد شد.
5. اثر زمانبندی ناکافی کارفرما
وابستگی پیمانکار به زمانبندی کارفرما یا مدیر ساخت (CM)، در شرایطی که برنامه زمانبندی به شکل مناسبی مدیریت نشود، کارفرما را در معرض ادعاهای تصدیع قرار میدهد. بهعنوانمثال، اگر زمانبندی پیمانکارِ تاسیسات برقی برای عملیات نصب، به زمانبندی کارفرما وابسته باشد، کارفرما باید اطمینان حاصل کند که کارهای قبلی مانند اجرای سازه، عملیات عمرانی، نصب پنجره، اجرای دیوار و تاسیسات مکانیکی هر طبقه طبق برنامه و اولویت برنامهریزیشده، پیش میرود. اگر ترتیب کار کارفرما بهگونهای باشد که پیمانکار تاسیسات برقی نتواند کار خود را به شیوهای منظم و طبق برنامه انجام دهد، در این صورت ممکن است پیمانکار تاسیسات برقی به دلیل ازدستدادن بهرهوری نیروی کار ناشی از تصدیع، از کارفرما درخواست بازیابی هزینههای افزایش یافته را داشته باشد.
6. ناتوانی کارفرما در هماهنگی کار سایر پیمانکاران
در پروژههایی که کارفرما با چندین پیمانکار قرارداد منعقد میکند، کارفرما یا مدیر ساخت باید فعالیتهای همه پیمانکاران را به شکلی که باعث تصدیع نشود، هماهنگ نمایند. یک مثال رایج، وابستگی پیمانکار به کارفرما برای هماهنگی با پیمانکاران دیگر به منظور حفاظت از تاسیسات عبوری از محل کار است. عدم آمادهسازی بهموقع محل کار برای ساخت، ممکن است منجر به ادعاهای تصدیع از سوی پیمانکاران بعدی شود و این موضوعی است که نیاز به هماهنگی بسیار مناسب از سوی کارفرما و عوامل قانونی او دارد.
7. اثر موجی (Ripple Effect) یا اثر تجمعی (Cumulative Impact)
عملکرد کارآمد معمولاً شامل اجرای اولویتهای پیشبینیشده توسط پیمانکار است. هنگامی که اولویت اجرای کار دچار تصدیع شود، یک اثر موجی شکل میگیرد. این اثر موجی بر عملکرد فعالیتهای بعدی تأثیر منفی میگذارد. این موضوع حتی با وجود آنکه تصدیع به شکل مستقیم بر این فعالیتها اثری نگذاشته است، باعث تاخیر مضاعف خواهد شد. کمیسازی و تعیین هزینه ناشی از این کاهش بهرهوری، بهخصوص زمانی که مجموعهای از رویدادهای بههمپیوسته تصدیع، به واسطه حجم انبوهی از تغییرات در کار رخ دهند که اثری ترکیبی بر بهرهوری پیمانکار داشته باشند، بسیار دشوار است. به همین دلیل است که وقتی پیمانکاران نمیتوانند میزان کاهش بهرهوری ناشی از دستور تغییر را محاسبه کنند، تمایلی به توافق جهت اجرای دستور تغییر ندارند.
برای مثال، دستور تغییری که برای یک پیمانکار لولهکشی صادر میشود و نیاز به تغییر در جریان و محل یک شیر کنترل در یک سیستم توزیع بخار دارد، احتمالاً تأثیر مستقیم و غیرمستقیم بر عملکرد پیمانکار میگذارد. اثرات مستقیم احتمالاً جابهجایی شیر کنترل به مکان دیگری در طرح لوله و به طور بالقوه سفارش یک شیر کنترل جدید است. پیمانکار حق تعدیل عادلانه قرارداد را برای هزینههای مستقیم تغییر، یعنی هزینه شیر کنترل جدید و فلنجها و اتصالات مربوطه دارد. بااینحال، چنین تغییری همچنین احتمالاً منجر به افزایش هزینهها به دلیل تصدیع در سایر عملیات پیمانکار در منطقه فیزیکی تغییر میشود. جابهجایی شیر کنترل ممکن است عملیات سایر تاسیسات در حال نصب توسط پیمانکار لولهکشی و ابزاردقیق را با تصدیع روبرو کند و در نهایت باعث اصلاح و یا جابجایی سایر لولهها شود. این اثرات غیرمستقیم باعث افزایش هزینههای نیروی کار به دلیل اثر تجمعی ناشی از تغییر مکان شیر کنترل میشود.
8. جمعبندی
تصدیع یکی از بزرگترین عواملی است که هزینههای پروژه را به شکل قابل توجهی افزایش خواهد داد. صرف نظر از اینکه چه فردی مسئولیت خسارت ناشی از تصدیع را به عهده میگیرد، طرفین قراردادی باید در ابتدا به فکر جلوگیری یا کاهش تصدیع در پروژهها باشند. در گام دوم و زمانی که تصدیع غیر قابل اجتناب باشد، این قرارداد است که تعیینکننده نحوه حلوفصل ادعاهای ناشی از تصدیع خواهد بود. پس داشتن یک قرارداد مناسب که در آن روشهای برآورد تصدیع مشخص شده باشد، از اهمیت فراوانی برخوردار است. مواردی که موسسه ACEMI به شکل تخصصی و بر اساس اسناد بینالمللی، آنها را در کشور آموزش میدهد.
[1] Richard, J.L. 2023. Effects of Disruption. www.long-intl.com.
