تاریخچه، اهمیت و نحوه بکارگیری مهندسی ارزش در پروژه

هزینه های پروژه تنها شامل هزینه های فاز برنامه ریزی و ساخت نبوده، بلکه میتواند هزینه های فاز بهره برداری و اجرا (Operation) را نیز در بر گیرد. از طرفی و بر اساس مطالعات موسسه ساخت آمریکا (CII)، بیشترین هزینه میتواند در فاز بهره برداری و در جایی که عموما این هزینه سال به سال با افزایش روبرو میشود، رخ دهد. این موارد در حالی است که تصمیمات ما در فازهای برنامه ریزی و ساخت، تاثیر بسزایی در هزینه فاز بهره برداری و البته کل چرخه حیات پروژه خواهد داشت. از اینرو، متخصصان مهندسی ارزش (Value Engineering)، همگی معتقد هستند که بیشترین صرفه جویی در هزینه چرخه حیات پروژه، در مرحله برنامه ریزی و طراحی اتفاق افتاده و مهندسی ارزش (Value Engineering) میتواند به عنوان یکی از مهمترین ابزارها به منظور کاهش اتلافات و اقدامات غیرضروری، در چارچوب مدیریت پروژه و در جایی که از الزامات کاسته نشود، به کاهش هزینه ها و بعضا زمان پروژه کمک زیادی نماید. در این مقاله، قصد داریم به مطالعات انجام شده توسط آقای Davis (2004) پرداخته و تاریخچه، اهمیت و نحوه کاربرد مهندسی ارزش در پروژه ها را بررسی نماییم ([1]).

1. اهمیت مهندسی ارزش (Value Engineering)

در ابتدا باید بدانیم، عوامل مختلفی در صنایع مختلف، بر روی عملکرد این صنایع تاثیرگذار بوده و در شکست و موفقیت پروژه های آنها نقش مهمی ایفا میکنند. برخی از این عوامل شکست و موفقیت تحت کنترل شرکتها نبوده، در حالی که بسیاری از آنها قابل کنترل و مدیریت هستند (مقاله دلایل شکست سازمانها در صنعت ساخت را مطالعه نمایید). به طور مثال، اگر صنعت فولاد را در نظر بگیریم، تغییرات نرخ ارزهای خارجی، قوانین تجاری موجود در کشورهای همسایه برای مقابله با کمبود سوخت طبیعی و عوامل مربوط به تحریم، تنها برخی از عوامل اثرگذار بر این صنعت و اقتصاد آن است که عموما تحت کنترل شرکتها نیستند. اما این موضوع همه ماجرا نبوده و بسیاری از موارد و تصمیماتی که در مرحله برنامه ریزی، طراحی و ساخت پروژه ها اخذ شده و اجرا میشوند، عوامل تحت کنترلی هستند که اتفاقا تاثیر فراوانی بر روی موفقیت و شکست پروژه های این صنایع دارند. 

از اینرو و به منظور مدیریت بهتر عوامل تحت کنترل، بهینه سازی بودجه های اختصاص یافته، کاهش هزینه های چرخه حیات پروژه و کاهش زمان اجرای پروژه ها در صنایع مختلف، مهندسی ارزش (Value Engineering) یکی از محتملترین و بهترین ابزارهایی است که میتواند به صاحبان این کسب و کارها کمک زیادی نموده و مزایای فراوانی به همراه داشته باشد. مهندسی ارزش، با استفاده از یک فرآیند سیستماتیک و به کمک تکنیکهای تحلیلی و محاسباتی، عملکرد مورد دلخواه در طراحی و اجرا را به صورتی که حداکثر ارزش در پروژه ایجاد شود، عملیاتی نموده و به کارفرما کمک مینماید تا با کاهش این هزینه ها بتواند بودجه کمتری را برای پروژه صرف نماید. در واقع، مهندسی ارزش باعث افزایش خلاقیت و ابتکار، کاهش اتلافات، بهبود عملکرد و بهبود مشارکت بین کارفرما، مشاور و پیمانکار و در نتیجه کاهش هزینه های چرخه حیات پروژه میگردد. تمام این اتفاقات در جایی رخ میدهد که الزامات ایمنی، کیفیت و الزامات کاهش نیافته، بلکه هزینه های غیرضروری و یا رویه های غیربهینه از گزینه های پروژه حذف میشوند.

شکل 1. نمونه ای از نمودار هزینه-عملکرد-کیفیت در استفاده از مهندسی ارزش

2. تاریخچه مهندسی ارزش (Value Engineering)

سابقه استفاده از مهندسی ارزش تقریبا به 80 سال پیش برمی گردد. مهندسی ارزش در جنگ جهانی دوم توسط مهندسی که در شرکت جنرال الکتریک به نام لری مایلز (Larry Miles) مشغول به فعالیت بود، ایجاد شد. به همین دلیل است که آقای مایلز را پدر مهندسی ارزش می دانند. آقای مایلز مسئول تدارکات مواد برای ساخت محصولانی بود که در جنگ مورد استفاده قرار می گرفتند. این محصولات اولویت نظامی نسبتا پایینی داشتند. با توجه به مشکلاتی که در زمان جنگ رخ میداد و کشور را با کمبود هایی روبرو می ساخت، نیاز بود که آقای مایلز برای ساخت محصولات، یک ماده جزء یا یک فرآیند را با ماده و یا فرآیند دیگری جایگزین نماید. در نتیجه او شروع به تفکیک مواد مورد نیاز از نظر عملکرد و معیارهای آن ها نمود.  این جایگزینی ها در بسیاری از موارد منجر به محصولاتی شد، که نه تنها ارزان تر، بلکه مناسب تر بودند و کیفیت بالاتری نیز از خود نشان میدادند. در نتیجه، آقای مایلز تلاش کرد تا نحوه ایجاد تغییرات مناسب که باعث کاهش هزینه و بهبود عملکرد محصول میشود را فرا گیرد. در نهایت او دریافت که تجزیه و تحلیل دقیق عملکرد اصلی یک ماده جزء و یا فرآیند مورد استفاده در توسعه یک محصول، روشی منطقی و موفق برای شناسایی کمترین هزینه و همچنین بهترین پاسخ به آن عملکرد است. تلاش های آقای مایلز در کاهش هزینه و بهبود عملکرد محصول نتیجه داد و مهندسی ارزش (Value Engineering) متولد شد.

3. تاریخچه مهندسی ارزش (Value Engineering) در صنعت ساخت

مهندسی ارزش در صنعت ساخت اولین بار در دهه 1960 میلادی و توسط Dell'Isola مطرح شد. در همین زمان بود که فرماندهی سیستمهای مهندسی تاسیسات دریایی آمریکا در قرارداد خود نیز از مهندسی ارزش استفاده نمود و سپس اداره مهندسی ارتش آمریکا نیز آنرا در پروژه های خود با پیمانکاران بکار گرفت. در سال 1968، مهندسی ارزش به عنوان یکی از الزامات قراردادهای طراحی، در بسیاری از پروژه های دولتی آمریکا، اجباری شد. نکته جالب جاییست که بعد از این سال، برنامه آموزشی و مشاوره در زمینه مهندسی ارزش به عنوان یکی از خدمات مدیر ساخت (CM) مطرح گردید.

4. برنامه شغلی مهندسی ارزش (Value Engineering)

با گذشت زمان، کسب تجربه های فراوان و انجام تحقیقات بر روی مهندسی ارزش، این فرآیند در طول زمان بهبود یافته و امروزه به یک عنوان یک برنامه آموزشی و شغلی مهم برای مدیران پروژه مطرح است. از آن جهت که مهندسی ارزش در هر مرحله از ساخت محصول و اجرای پروژه، به دنبال بازگشت سرمایه بالاتر و همچنین ایجاد ارزش بیشتر برای مالک و یا مشتری است، شرایط و جایگاه ویژه ای یافته و در سالهای اخیر بازار کار ارزشمندی را ایجاد نموده است. از اینرو، فراگیری مهندسی ارزش میتواند به عنوان یک خدمت مهم از سوی مدیران پروژه مطرح بوده و در نهایت به جهت ارزش آفرینی ویژه ای که دارد، منجر به کاهش هزینه و سود بالاتر پروژه ها و سازمانهای پروژه محور گردد.

شکل 2. جایگاه مهندسی ارزش در نمودار هزینه-ارزش

5. مراحل انجام مهندسی ارزش (Value Engineering)

برای انجام مهندسی ارزش فرآیندهای زیادی وجود دارد که در ادامه به ارائه یک فرآیند پیشنهادی خواهیم پرداخت. این مراحل عبارتند از:
1- مرحله تعریف هدف (Global Definition Phase): در این مرحله، هدف به وضوح مشخص شده و مرزها تعیین می شوند. هدف این است که اطمینان حاصل شود که تلاشها صرف کارهای غیر ضروری نمی شوند.
2- مرحله اطلاعات (Information Phase): در این مرحله، تیم اجرایی باید تا جایی که ممکن است اطلاعاتی در مورد پیشینه پروژه و هزینه های برآورد شده جمع آوری نماید. معمولا طراح در این مرحله یک نمای کلی از پروژه و طراحی ارائه می دهد. نمونه هایی از اطلاعات در این مرحله، که احتمال می رود برای ایجاد ارزش مناسب باشد، شامل معیارهای طراحی، الزامات عملیاتی، محیط، منطقه بندی و... است که بر پروژه، برنامه زمانی، بودجه پروژه و... در ساخت پروژه تأثیر می گذارد.
3- مرحله تحلیل و تجزیه عملکرد (Function Analysis Phase): این مرحله، سنگ بنای مهندسی ارزش است. مهندسی ارزش از توابع و یک فرآیند تابع منطقی برای توصیف پروژه در ساده ترین سطح خود استفاده می کند. این مرحله تیم را مجبور می کند تا به روشهای جدیدی در مورد روند توسعه فکر نماید. در این مرحله تیم تشویق به تفکر و حتی تفکر خارج از چارچوب می شود.
4- مرحله خلاقیت (Creativity Phase): در این مرحله، تا آنجا که ممکن است ایده ها، فرآیندها یا روشهایی ایجاد می شوند که می توان با آن ها ارزش ایجاد نمود. در این مرحله هیچ گونه قضاوت، نظر و یا انتقادی که ممکن است مانع تفکر خلاق شود، مجاز نیست. در این مرحله تمرکز بر کمیت ایده ها می باشد و نه کیفیت آنها!
5- مرحله ارزیابی (Evaluation Phase): در این مرحله، ایده های ایجاد شده در مرحله قبلی مورد ارزیابی قرار می گیرد. هدف، ارزیابی ایده هایی هستند که بیشترین احتمال را برای اجرا دارند و هر ایده به صورت جداگانه از لحاظ امکان سنجی، هزینه و ارزش دریافتی مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین ایده ها را می توان از نظر سلامت، قابلیت اطمینان، تاثیرات زیست محیطی، زیبایی، قابلیت نگهداری و سایر موارد غیر اقتصادی نیز ارزیابی نمود.
6- مرحله توسعه هدف (Development Phase): هدف از این مرحله، برداشتن ایده های باقی مانده از مرحله ارزیابی و توسعه آنها به توصیه های مهندسی با ارزش و قابلیت اجرا می باشد.
7- مرحله ارائه (Presentation Phase): در این مرحله، ایده انتخاب شده و توسعه یافته، به صورت ارائه (کتبی و یا شفاهی)، در اختیار تصمیم گیرندگان اصلی قرار می گیرد. این مرحله، فرصتی را برای روشن شدن هرگونه سوء تفاهم بین نیازهای پروژه و توصیه های مهندسی ارزش فراهم مینماید.
8- مرحله پیاده سازی (Implementation Phase): در این مرحله و به دستور کارفرما، ایده نهایی مهندسی ارزش اجرا می شود. در این مرحله و به منظور اطمینان از پیاده سازی صحیح مبانی، باید تا لحظه آخر رصد و پایش عملکرد صورت پذیرد. 

6. دلایل استفاده از مهندسی ارزش

متاسفانه بسیاری از مدیران و کارفرمایان بر این باور هستند که:
1- طراحان پروژه ها مهندسی ارزش را در زمان طراحی به صورت معمول انجام خواهند داد و نیازی نیست این فرآیند به صورت جداگانه انجام شود.
2- همچنین آن ها معتقد هستند که مهندسی ارزش تنها باید در زمانی به صورت جداگانه انجام شود که هزینه پروژه از بودجه پروژه فراتر رود.

اما این تفکر شاید تفکر دقیقی نبوده و به همین منظور در ادامه به بررسی برخی مزایای استفاده از مهندسی ارزش در طول چرخه حیات پروژه و به صورت دائمی به عنوان یک فرآیند و تفکر ویژه میپردازیم. برخی از این موارد عبارتند از:
- مهندسی ارزش مقرون به صرفه ترین ابزار موجود برای دستیابی به عملکردهای مورد نیاز با حداقل هزینه است. این موضوع بدان جهت است که مهندسی ارزش عموما ابزار پیچیده ای نیاز نداشته و از یک فرآیند اصولی با ساختار مناسب تشکیل شده است.
- مهندسی ارزش باعث بهبود عملکرد و کاهش هزینه ها، بدون کاهش الزامات کیفی، ایمنی، محیط زیست و سایر الزامات فنی و عملکردی میگردد.
- مهندسی ارزش باعث افزایش بهره وری و کاهش اتلافات و فرآیندهای تکراری و غیرضروری میگردد. فعالیتها و ویژگیهایی که بعضا هیچ ارزشی تولید نمیکنند از فرآیند اجرای پروژه حذف میشوند.
- مهندسی ارزش باعث بهبود عملکرد تیمی گردیده و سازگاری بین تصمیمات و الزامات برنامه را تضمین مینماید
- مهندسی ارزش باعث کاهش بودجه مصرفی پروژه گردیده و میتواند منجر به کاهش تغییرات و کاهش ادعاها در پروژه گردد.

شکل 3. نمودار پس انداز احتمالی در زمان استفاده از مهندسی ارزش در طول چرخه حیات پروژه

7. کلیدهای موفقیت در مهندسی ارزش

کلید اصلی جهت موفقیت در یک مطالعه مهندسی ارزش، انتخاب قالب مناسب، تطبیق دامنه مهندسی ارزش با اندازه و پیچیدگی پروژه و تطبیق تخصص تیم فنی با نیازهای پروژه برای مطالعه است. چهار روش اساسی برای انجام مطالعه مهندسی ارزش وجود دارد که عبارتند از:
1- رویکرد داخلی: شامل یک تیم و رهبر است که توسط مالک انتخاب می شود.
2- رویکرد رهبر بیرونی: شامل تیمی است که توسط مالک انتخاب گردیده، اما رهبر از منبع خارجی انتخاب می شود.
3- رویکرد ترکیبی: با ترکیب دو رویکرد داخلی و رهبر بیرونی این رویکرد ایجاد می شود. این رویکرد پرکاربردترین رویکرد بوده و برخی اعضای تیم توسط کارفرما و برخی دیگر از نهادهای خارجی تشکیل می شوند. هنگامی که این رویکرد اعمال می شود، رهبر تیم معمولاً از یک نهاد خارجی انتخاب می شود.
4- رویکرد تیم خارجی: همه اعضای تیم و رهبر از منابع خارجی انتخاب خواهند شد.

8. زمان مناسب برای انجام مهندسی ارزش

برخلاف تصور و باور بسیاری از افراد، فرآیند مهندسی ارزش را می توان هر زمانی در طول چرخه حیات پروژه، از مراحل اولیه برنامه ریزی و طراحی گرفته، تا مراحل اتمام ساخت، مورد استفاده قرار داد. در مورد پروژه هایی با ماهیت تکراری همانند پروژه های انبوه سازی و یا شهرک سازی، تجربه کسب شده در پروژه های قبلی، به دلیل شباهت با پروژه های آتی می تواند در فرآیند مهندسی ارزش بسیار تاثیرگذار باشد. مهندسی ارزش زمانی بیشترین تأثیر را برجای خواهد گذاشت که در مرحله ای مناسب از پروژه انجام شود. زمان مناسب به جهت انجام فرآیند مهندسی ارزش توسط دو عامل زیر کنترل می شود:
1- به دست آوردن حداکثر ارزش از انجام فرآیند مهندسی ارزش
2- سهولت یا دشواری در استفاده از فرآیند مهندسی ارزش

در نهایت باید توجه داشت که در صورت استفاده از مهندسی ارزش در مراحل اولیه طراحی، معمولاً هزینه کمتری صرف اجرای پروژه خواهد شد.

- در انتهای مقاله و جهت مطالعه بیشتر، فایلی قرار داده شده است که میتوانید آنرا دانلود نمایید. 

جایگاه مبانی ارائه شده درآموزش های موسسه ACEMI
در نقشه راه جامع موسسه مهندسی و مدیریت ساخت علوی پور، دوره ای در سطح مهارت های سخت، ارشد-استراتژی با عنوان (مهندسی ارزش (VE) و نحوه بکارگیری آن در پروژه ها) ارائه شده است که شما را با فرآیند مهندسی ارزش در پروژه ها و بسته به روش اجرا و تحویل پروژه آشنا خواهد نمود.